Hoax – meme – παραποιημένη εικόνα. Ποιες είναι οι διαφορές;

Με αφορμή πρόσφατη ανάρτησή μας στο Facebook, αναφορικά με μια εικόνα-hoax και την σύγχυση που προκλήθηκε με τον χαρακτηρισμό της, θα δούμε παρακάτω τι ορίζουμε ως “meme” (μιμίδιο), παραποιημένη εικόνα, ή hoax.

Μeme/μιμίδιο
Ως «meme», χαρακτηρίζεται μια ιδέα ή συμπεριφορά που διαδίδεται από άτομο σε άτομο μιας κοινωνικής ομάδας, με σκοπό την μεταφορά μιας αντίληψης, φαινομένου ή έννοιας. Τα ιντερνετικά memes, αφορούν έξυπνες και “πιασάρικες” φράσεις, εικόνες και τις περισσότερες φορές συνδυασμό και των δύο, συνήθως με χιουμοριστικό περιεχόμενο και σκοπό την εξάπλωσή τους στο διαδίκτυο.
Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

Ο Richard Dawkins, στο βιβλίο του “The Selfish Gene” του 1974, συντόμευσε τον ελληνικό όρο “μιμητής” (mimētḗs) για να φανταστεί το «meme» ως πολιτιστικό ανάλογο προς το βιολογικό γονίδιο: μια «αυτοαναπαραγόμενη μονάδα πληροφοριών». Όπως τα γονίδια πολλές φορές εξελίσσονται και μεταλλάσσονται, έτσι και διάφορες ιδέες, σκέψεις, αντιλήψεις κτλ, αλλάζουν με τον χρόνο.

Τα μιμίδια μπορεί να είναι κατά βάση χιουμοριστικά (κάτι που είναι πάντα εμφανέστατο), πολλές φορές όμως θίγουν θέματα της επικαιρότητας και διάφορες κοινωνικές καταστάσεις, που όπως και τα γονίδια, μεταλλάσσονται με το χρόνο. Γι’ αυτό, τα κοινωνικά δίκτυα κατακλύζονται συνεχώς από νέα memes, κάποια ιδιαιτέρως επιτυχημένα, κάποια άλλα όχι τόσο ή καθόλου.

Ηoax/φάρσα-απάτη
Η λέξη “hoax” σημαίνει φάρσα με την έννοια του αστείου, αλλά και “εξαπάτηση” με την σοβαρή έννοια, δηλαδή κάτι ψεύτικο/ψευδές που προσπαθεί να μας εξαπατήσει. Hoax μπορεί να χαρακτηριστεί η αφήγηση μια ψεύτικης ιστορίας, ένα δημοσιευμένο ψευδές κείμενο, αλλά και άλλα όπως, ένα κατασκευασμένο βίντεο που διαδίδεται ως πραγματικό ή και μια επεξεργασμένη φωτογραφία. Αυτός που φτιάχνει την φάρσα/απάτη ονομάζεται hoaxer.

Το hoax δεν είναι κάτι νέο. Αυτό που είναι νέο είναι ότι άλλαξε ο τρόπος της διάδοσής του. Μπορεί παλιότερα να δημοσιευόταν σε κάποια εφημερίδα/περιοδικό, ή να διαδίδονταν μέσω ραδιοφώνου, αλλά ο κανόνας σήμερα είναι η διάδοση του hoax μέσω διαδικτύου.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η φωτογραφία της Paris Hilton στην οποία φαίνεται να φορούσε t-shirt που έγραφε “Stop Being Poor”. Στην πραγματικότητα το t-shert έγραφε “Stop Being Desperate”.

Παραποιημένες εικόνες
Ενώ τα μιμίδια έχουν κατά βάση χιουμοριστικό-σατιρικό χαρακτήρα που γίνεται αμέσως αντιληπτό, καθώς και ότι η εικόνα έχει υποστεί επεξεργασία, οι παραποιημένες εικόνες μπορούν να γίνουν οι ίδιες hoaxes και σε ορισμένες περιπτώσεις να οδηγήσουν σε ψευδείς ειδήσεις.

Ως αστεία, τα μιμίδια δεν προορίζονται να πείσουν. Για παράδειγμα κανείς δεν θα πιστέψει την παρακάτω εικόνα.

Ωστόσο, τα μιμίδια έχουν εξελιχθεί σε επεξεργασμένες εικόνες που απειλούν τη φήμη ανθρώπων, όπως το παρακάνω παράδειγμα με τον Μπαράκ Ομπάμα που φαινόταν να δίνει το Προεδρικό Μετάλλιο της Ελευθερίας σε διάφορους που έχουν κατηγορηθεί για σεξουαλικά αδικήματά. Αυτό το meme διαψεύθηκε από το snopes.

Ας δούμε για παράδειγμα μια πρόσφατη ανάρτηση από τη σελίδα “Γιάννης Λοβέρδος” στο Facebook.

Η εικόνα, που με μια πιο προσεκτική ματιά φαίνεται παραποιημένη, είχε μερικές εκατοντάδες κοινοποιήσεις και δεκάδες σχόλια (μόνο σε αυτόν το λογαριασμό). Κοινοποιήσεις και σχόλια έχουν φυσικά και τα δημοφιλή memes, αλλά η διαφορά δεν βρίσκεται εκεί.

Η μεγάλη και ουσιαστική διαφορά μεταξύ meme και παραποιημένης εικόνας δεν είναι η δημοφιλία τους, εφόσον και τα δυο μπορούν να αναπαραχθούν από τεράστιο αριθμό χρηστών στο διαδίκτυο, αλλά τα σχόλια που τα συνοδεύουν και κατ’ επέκταση το πώς ο μέσος αναγνώστης τα αντιλαμβάνεται.

Η συντριπτική πλειοψηφία των χρηστών του Facebook που είδαν την εικόνα, δεν αντιλήφθηκαν πως είναι παραποιημένη, κάτι που αποδεικνύεται από τα σχόλια. Ενδεικτικά μερικά από αυτά:

Όλα τα σχόλια αποθηκευμένα εδώ.

Τέσσερις μέρες μετά, και μετά την ανάδειξη της παραποιημένης φωτογραφίας, ο κύριος Λοβέρδος αναγκάστηκε να ξεκαθαρίσει ότι η εικόνα δεν είναι πραγματική, κάτι που έπρεπε να γίνει από την πρώτη στιγμή.

Κυκλοφόρησε μάλιστα και τουλάχιστον ένα ψευδές δημοσίευμα που παρουσιάζει την επίμαχη εικόνα.

Με βάση τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι ο ισχυρισμός κάποιων ειδικών στο Photoshop (ή εκ των υστέρων “ειδικών”) ότι “όλοι κατάλαβαν ότι ήταν ψεύτικη εικόνα με κίνητρο το χιούμορ”, δεν ευσταθεί. Κίνητρο μπορεί να ήταν το χιούμορ, αλλά πολλοί χρήστες εξέλαβαν ως αληθινό το στιγμιότυπο. Ως εκ τούτου, οφείλαμε να ενημερώσουμε ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει και να δείξουμε στο κοινό που παραπλανήθηκε ότι πρόκειται για παραποιημένη εικόνα.

Άλλο ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι “το δελτίο ειδήσεων με ισλαμική μαντίλα στην ΕΡΤ”. Ξεκίνησε από μια κατασκευασμένη εικόνα που πολλοί θα χαρακτήριζαν “meme” αλλά στην ουσία ήταν hoax που εξελίχθηκε σε fake news.

Για να δημιουργηθεί το παραπάνω “meme” χρησιμοποίησαν την παρακάτω εικόνα της παρουσιάστριας του τηλεοπτικού καναλιού AL-EKHBARIYA TV της Σαουδικής Αραβίας.

Συνοψίζοντας, η διαφορά μεταξύ ενός “μιμιδίου” και μιας παραποιημένης εικόνας είναι τεράστια. Τα memes μπορεί να αφορούν θέματα επικαιρότητας, αλλά κατά κανόνα η βάση τους είναι χιουμοριστική και το ψευδές στοιχείο τους -όπου υπάρχει- είναι ολοφάνερο. Ωστόσο, οι παραποιημένες εικόνες των meme μπορούν να οδηγήσουν στη διασπορά fake news, κάτι που έχει συμβεί, όπως δείξαμε, αρκετές φορές.

Θάνος Σιτίστας Επαχτίτης
Θοδωρής Δανιηλίδης