25 λογικές πλάνες που μας οδηγούν στο να πιστεύουμε σε παράξενα πράγματα (α΄μέρος)

O Michal Shermer στο βιβλίο του “Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα;” αναφέρει 25 λογικές πλάνες που μας οδηγούν στο να πιστεύουμε σε παράξενα πράγματα. Ας δούμε ποιες είναι αυτές

1. H θεωρία επηρεάζει τις παρατηρήσεις

Σχετικά με την ανθρώπινη αναζήτηση για την κατανόηση του φυσικού κόσμου, ο νομπελίστας φυσικός Βέρνερ Χάιζενμπεργκ (Werner Heisenberg) είχε πει: «Αυτό που παρατηρούμε δεν είναι η ίδια η φύση, αλλά η φύση υπό την επίδραση των μεθόδων της έρευνάς μας». Στην κβαντική μηχανική, η  αντίληψη αυτή έχει σχηματοποιηθεί ως «ερμηνεία της σχολής της Κοπεγχάγης» σχετικά με την κβαντική δράση: «μια συνάρτηση πιθανότητας δεν απεικονίζει ένα συγκεκριμένο γεγονός, αλλά περιγράφει ένα συνεχές φάσμα πιθανών γεγονότων μέχρι τη στιγμή που μια μέτρηση διαταράσσει την απομόνωση του συστήματος και συντελείται ένα μοναδικό γεγονός» (Weaver 1987, σ. 412). Η ερμηνεία της σχολής της Κοπεγχάγης καταργεί τον έναν-προς-ένα συσχετισμό μεταξύ θεωρίας και πραγματικότητας. Η θεωρία εν μέρει κατασκευάζει την πραγματικότητα. Φυσικά, η πραγματικότητα υπάρχει ανεξάρτητα από τον παρατηρητή, αλλά οι αντιλήψεις μας για την πραγματικότητα επηρεάζονται από τις θεωρίες που πλαισιώνουν την εξέτασή της από εμάς. Έτσι λοιπόν, οι φιλόσοφοι αποκαλούν την επιστήμη φορτισμένη από πλευράς θεωρίας (theory laden).

2. O παρατηρητής μεταβάλλει αυτό που παρατηρεί

Ο φυσικός Τζων Άρτσιμπαλντ Χουήλερ (J.A. Wheeler) σημείωνε πως, «Ακόμα και για να παρατηρήσει απλώς ένα τόσο μικροσκοπικό αντικείμενο όσο το ηλεκτρόνιο, [ένας φυσικός] θα πρέπει να σπάσει το τζάμι. Θα πρέπει να μπει μέσα. Θα πρέπει να τοποθετήσει τη μετρητική συσκευή που θέλει… Επιπλέον, η μέτρηση μεταβάλλει την κατάσταση του ηλεκτρονίου. Το σύμπαν δεν θα είναι ποτέ πλέον το ίδιο ύστερα από αυτήν» (Weaver 1987, σ. 427). Με άλλα λόγια, η πράξη της μελέτης ενός αντικειμένου μπορεί να το αλλάξει.

3. Τα μέσα παρατήρησης διαμορφώνουν τα αποτελέσματα

Τα επιστημονικά όργανα που χρησιμοποιούνται σε ένα πείραμα συχνά καθορίζουν τα αποτελέσματα. Το μέγεθος των τηλεσκοπίων μας, για παράδειγμα, έχει αλλάξει επανειλημμένα τις θεωρίες για το μέγεθος του σύμπαντος. ….. Κατά τον 19ο αιώνα, η κρανιομετρία θεωρούσε την ευφυΐα ως ανάλογη του εγκεφαλικού όγκου και είχαν κατασκευαστεί εργαλεία που τη μετρούσαν σύμφωνα με το κριτήριο αυτό.

4. Οι αποσπασματικές μαρτυρίες δεν συγκροτούν επιστήμη

Οι αποσπασματικές μαρτυρίες —τυχαία περιστατικά που παρατίθενται για τη θεμελίωση ενός ισχυρισμού— δεν είναι δυνατόν να συγκροτήσουν μια επιστήμη. Δίχως τεκμηρίωση με αποδεικτικά στοιχεία από άλλες πηγές ή δίχως φυσικές αποδείξεις, δέκα μαρτυρίες δεν βαρύνουν περισσότερο από μία και εκατό δεν βαρύνουν περισσότερο από δέκα. Τέτοια περιστατικά τα αφηγούνται άνθρωποι που, όπως όλοι οι άνθρωποι, μπορεί και να σφάλλουν

5. H χρήση επιστημονικής ορολογίας δεν συγκροτεί επιστήμη

Το να επενδύει κανείς ένα σύστημα πεποιθήσεων με επιστημονικοφανή γλώσσα και ορολογία, όπως κάνει η «επιστήμη του δημιουργισμού», δεν σημαίνει τίποτα, αν δεν υπάρχει παράλληλα τεκμηρίωση, πειραματικός έλεγχος και διασταύρωση των στοιχείων. Επειδή η επιστήμη έχει πολύ μεγάλο κύρος στην κοινωνία μας, όσοι θέλουν να αποκτήσουν αξιοπιστία αλλά στερούνται αποδείξεων προσπαθούν να αναπληρώσουν την απουσία τεκμηρίων με το να φαίνονται και να ακούγονται «επιστημονικοί».

6. Οι εντυπωσιακές δηλώσεις δεν επαληθεύουν ισχυρισμούς

Μπορούμε πιθανότατα να θεωρήσουμε κάτι ως ψευδοεπιστημονικό, εάν διατυπώνονται μεν τρανταχτά επιχειρήματα για την ισχύ και την αλήθεια του, αλλά τα πραγματικά δεδομένα που στηρίζουν τα επιχειρήματα αυτά είναι απελπιστικά λίγα

7. Το αιρετικό δεν είναι κατ’ ανάγκην σωστό

Ο κόσμος γελούσε με τον Κοπέρνικο. Γελούσε με τους αδελφούς Ράιτ. Ε, και; Γελούσε και με τους αδελφούς Μαρξ. Το να γελούν μαζί σου δεν σημαίνει ότι έχεις και δίκιο….Στο τεύχος Ιανουαρίου/Φεβρουαρίου 1996 του Journal of Historical Review —οργάνου των αρνητών του Ολοκαυτώματος— αναδημοσιεύεται μια περίφημη ρήση του Γερμανού φιλοσόφου Άρθουρ Σοπενχάουερ, που την επαναλαμβάνουν συχνά οι επιστημονικά περιθωριακές ομάδες: «Κάθε αλήθεια περνά από τρία στάδια. Πρώτα τη χλευάζουν. Έπειτα την πολεμούν βίαια. Τέλος, την αποδέχονται ως αυτονόητη». «Κάθε αλήθεια», όμως, δεν περνά αναγκαστικά από τα στάδια αυτά. Πολλές αληθείς ιδέες γίνονται αποδεκτές χωρίς κοροϊδία ή πολεμική, βίαιη ή μη. Η θεωρία της σχετικότητας, του Αϊνστάιν, είχε κατά το μάλλον ή ήττον αγνοηθεί μέχρι το 1919, όταν πειραματικά δεδομένα απέδειξαν την ορθότητά της. Ο Αϊνστάιν ο ίδιος δεν υπέστη κανέναν χλευασμό και κανείς δεν πολέμησε βίαια τις ιδέες του. Η ρήση του Σοπενχάουερ αποτελεί ένα λογικό άλλοθι, έναν εξεζητημένο για όσους χλευάζονται τρόπο να πουν «για κοίτα, πρέπει να έχω δίκιο». Δεν είναι έτσι. Η ιστορία είναι γεμάτη περιστατικά μοναχικών επιστημόνων που εργάζονταν ενάντια στη γνώμη των συναδέλφων τους και απέρριπταν τις καθιερωμένες θεωρίες του πεδίου ερευνών τους. Οι περισσότεροι από αυτούς αποδείχθηκε πως έκαναν λάθος και τα ονόματά τους έχουν πια ξεχαστεί. Για κάθε Γαλιλαίο που απειλείται με βασανιστήρια επειδή υποστηρίζει μια επιστημονική αλήθεια υπάρχουν χίλιοι (ή δέκα χιλιάδες) άγνωστοι των οποίων οι «αλήθειες» ποτέ δεν θα γίνουν αποδεκτές από τους άλλους επιστήμονες. Δεν μπορεί κανείς να έχει την απαίτηση από την επιστημονική κοινότητα να ελέγχει κάθε εξωφρενική ιδέα που εμφανίζεται, ειδικά όταν τόσες πολλές από αυτές εμπεριέχουν λογικές αντιφάσεις. Αν θέλεις να κάνεις επιστήμη, θα πρέπει να μάθεις να παίζεις το παιχνίδι της επιστήμης. Αυτό προϋποθέτει να αποκτήσεις γνωριμίες με τους άλλους επιστήμονες του κλάδου σου, να ανταλλάσσεις στοιχεία και ιδέες με τους συναδέλφους σου, επίσημα και ανεπίσημα, να παρουσιάζεις τα αποτελέσματά σου σε συνέδρια, επιστημονικά περιοδικά κ.τ.τ.

8. H ευθύνη της απόδειξης

Ποιος οφείλει να αποδείξει τι και σε ποιον; Το άτομο που διατυπώνει τον ασυνήθιστο ισχυρισμό έχει την ευθύνη να αποδείξει στους ειδικούς και στην ευρύτερη κοινότητα πως η δική του άποψη είναι ορθότερη από αυτήν που όλοι σχεδόν οι άλλοι αποδέχονται. Πρέπει να παλέψεις για να ακουστεί η άποψή σου. Μετά θα πρέπει να πείσεις ορισμένους ειδικούς να υποστηρίξουν και αυτοί τη άποψή σου, έτσι ώστε να πείσεις και την πλειοψηφία να την υποστηρίξει και να εγκαταλείψει την προηγούμενη, εκείνη δηλαδή που ανέκαθεν υποστήριζε. Τέλος, όταν ανήκεις πλέον στην πλειοψηφία, η ευθύνη της απόδειξης ανήκει στους «απέξω» που θα σε αμφισβητήσουν με τον δικό τους ασυνήθιστο ισχυρισμό. Οι υποστηρικτές της εξέλιξης είχαν την ευθύνη της απόδειξης επί μισόν αιώνα μετά τον Δαρβίνο, αλλά τώρα η ευθύνη της απόδειξης ανήκει στους οπαδούς του δημιουργισμού. Είναι καθήκον των δημιουργιστών να αποδείξουν για ποιον λόγο η θεωρία της εξέλιξης είναι λανθασμένη και γιατί ο δημιουργισμός είναι σωστός — δεν είναι καθήκον των υποστηρικτών της θεωρίας της εξέλιξης να την υπερασπίσουν. Η ευθύνη της απόδειξης του ότι δεν συνέβη ποτέ το Ολοκαύτωμα των Εβραίων ανήκει σε εκείνους που το αμφισβητούν — δεν είναι ευθύνη των ιστορικών του Ολοκαυτώματος να αποδείξουν ότι πράγματι συνέβη. Και αυτό, διότι υπάρχουν βουνά ολόκληρα από στοιχεία που αποδεικνύουν πως η εξέλιξη και το Ολοκαύτωμα έχουν πράγματι λάβει χώρα. Με άλλα λόγια, δεν αρκεί να έχεις αποδεικτικά στοιχεία. Πρέπει να πείσεις τους άλλους πως τα στοιχεία σου είναι έγκυρα. Αυτό είναι το τίμημα του να είσαι αμ-φισβητίας, ανεξάρτητα από το αν έχεις δίκιο ή όχι.

9. Άλλο φήμες κι άλλο πραγματικότητα

Οι φήμες αρχίζουν κάπως έτσι: «Διάβασα κάπου ότι…» ή «Άκουσα από κάποιον ότι…». Σε λίγο καιρό η διάδοση γίνεται πραγματικότητα, καθώς το «Ξέρω ότι…» περνά από άτομο σε άτομο. Βέβαια, οι διαδόσεις μπορεί να είναι αληθινές, αλλά συνήθως δεν είναι. Προσφέρονται, πάντως, για συναρπαστικές αφηγήσεις.

10. Ανεξήγητο δεν σημαίνει μη εξηγήσιμο

Αρκετοί άνθρωποι έχουν τέτοια υπερβολική αυτοπεποίθηση, ώστε να πιστεύουν πως αν οι ίδιοι δεν μπορούν να εξηγήσουν κάτι, τότε αυτό θα πρέπει να μην επιδέχεται καμία εξήγηση και ως εκ τούτου να αποτελεί ένα πραγματικό παραφυσικό μυστήριο. Ένας ερασιτέχνης αρχαιολόγος ανακοινώνει ότι, αφού ο ίδιος δεν μπορεί να εξηγήσει πώς χτίστηκαν οι πυραμίδες, θα πρέπει να έχουν χτιστεί από εξωγήινους. Ακόμα και ορισμένοι πιο λογικοί πιστεύουν ότι εφόσον και οι ειδικοί δεν μπορούν να εξηγήσουν κάτι, αυτό τουλάχιστον θα πρέπει να μην έχει εξήγηση. Διάφορα φαινόμενα, όπως είναι το λύγισμα κουταλιών, η πυροβασία ή η τηλεπάθεια, συχνά θεωρούνται πως είναι παραφυσικής ή μυστικιστικής υφής, διότι ο περισσότερος κόσμος δεν μπορεί να τα εξηγήσει. Όταν κάποιος τους τα εξηγήσει, οι περισσότεροι λένε: «Ναι, φυσικά» ή «Είναι προφανές αν σου το πουν». Η πυροβασία αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ο πολύς κόσμος προσπαθεί να την εξηγήσει με διάφορους τρόπους: με υπερφυσικές δυνάμεις που εκμηδενίζουν τον πόνο και τη θερμότητα ή με μυστηριώδεις ουσίες που εκκρίνει ο εγκέφαλος, οι οποίες μπλοκάρουν τον πόνο και αποτρέπουν κάψιμο. Η εξήγηση είναι απλή: το κάρβουνο, που είναι ελαφρύ και μαλακό, έχει πολύ μικρή θερμοχωρητικότητα, ενώ η θερμική αγωγιμότητα ανάμεσα στο κάρβουνο και στα πόδια του πυροβάτη είναι πολύ μικρή. Όσο δεν στέκεται κανείς ακίνητος πάνω στα κάρβουνα, δεν καίγεται. (Σκεφτεί τε ένα κέικ μέσα στον φούρνο, στους 230°C. Ο αέρας, το κέικ και το ταψί έχουν όλα θερμοκρασία 230°C, αλλά μόνο το μεταλλικό ταψί θα σας κάψει το χέρι, αν το πιάσετε. Ο αέρας έχει πολύ χαμηλή θερμοχωρητικότητα, αλλά και χαμηλή θερμική αγωγιμότητα, συνεπώς έχετε αρκετό χρόνο για να βάλετε το χέρι σας στον φούρνο και να αγγίξετε το κέικ. Η θερμοχωρητικότητα του κέικ είναι πολύ υψηλότερη απ’ ότι του αέρα, αλλά επειδή η αγωγιμότητά του είναι χαμηλή μπορείτε να το αγγίξετε φευγαλέα χωρίς να καείτε. Το μεταλλικό ταψί έχει θερμοχωρητικότητα παραπλήσια με του κέικ, αλλά επιπλέον και υψηλή αγωγιμότητα. Αν το αγγίξετε, θα καείτε αμέσως.) Αυτός είναι και ο λόγος που οι ταχυδακτυλουργοί δεν αποκαλύπτουν τα μυστικά τους. Τα περισσότερα από τα κόλπα τους είναι πολύ απλά• αν ξέρεις πώς γίνονται, δεν σε μαγεύουν πια.

Υπάρχουν πολλά ανεπίλυτα μυστήρια στο σύμπαν και δεν θα έπρεπε να δυσκολευόμαστε να το αναγνωρίσουμε αυτό και να πούμε: «Ακόμα δεν γνωρίζουμε, αλλά μια μέρα δεν αποκλείεται να μάθουμε». Το πρόβλημα είναι πως οι περισσότεροι από εμάς θεωρούμε πιο βολική τη βεβαιότητα, έστω και την πρόωρη, παρά το να ζούμε με ανεπίλυτα και ανεξήγητα μυστήρια.

11.Πάντοτε κάτι φταίει για τις αποτυχίες

Στην επιστήμη, η αξία των αρνητικών ευρημάτων —των αποτυχιών— είναι ανεκτίμητη. Συνήθως δεν τις επιζητά κανείς και, συχνά, δεν φτάνουν στο στάδιο της επιστημονικής ανακοίνωσης. Τις περισσότερες φορές, όμως, οι αποτυχίες είναι ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίζουμε την αλήθεια. Οι έντιμοι επιστήμονες θα παραδεχτούν εύκολα τις αποτυχίες τους, ωστόσο όλοι οι ερευνητές υποχρεώνονται να σέβονται την επιστημονική δεοντολογία, επειδή είναι βέβαιοι πως οι συνάδελφοί τους θα καταγγείλουν κάθε απόπειρα να «παραποιηθούν» αποτελέσματα. Αυτό όμως δεν ισχύει για τους ψευδοεπιστήμονες, οι οποίοι παραβλέπουν ή ρίχνουν αλλού το φταίξιμο για τις αποτυχίες τους, ειδικά όταν αποκαλύπτονται. Αν «πιάστηκαν στα πράσα» να εξαπατούν —κάτι που δεν συμβαίνει συχνά— ισχυρίζονται ότι οι δυνάμεις τους συνήθως λειτουργούν, αλλά όχι πάντα• ιδιαίτερα όταν υποχρεώνονται να «εργαστούν» στην τηλεόραση ή σε κάποιο εργαστήριο, αναγκάζονται μερικές φορές να καταφύγουν σε κάποια απάτη. Αν απλώς αποτύχουν εντελώς να επιδείξουν τις δυνάμεις τους, έχουν έτοιμες μια σειρά από ευφάνταστες δικαιολογίες: οι υπερβολικοί έλεγχοι ενός πειράματος προκαλούν αρνητικά αποτελέσματα• οι δυνάμεις τους δεν λειτουργούν παρουσία σκεπτικιστών οι δυνάμεις τους δεν λειτουργούν παρουσία ηλεκτρονικών συσκευών οι δυνάμεις έρχονται και φεύγουν και αυτή έτυχε να είναι μια τέτοια περίπτωση. Τέλος, ισχυρίζονται ότι, αφού οι σκεπτικιστές δεν μπορούν να εξηγήσουν τα πάντα, αυτό σημαίνει πως θα πρέπει να υπάρχουν παραφυσικά φαινόμενα, δηλαδή καταφεύγουν στον τύπο πλάνης που προαναφέραμε: ανεξήγητο δεν σημαίνει μη εξηγήσιμο.

12.Αιτιολόγηση λόγω χρονικής αλληλουχίας

Είναι γνωστή η λατινική ρήση post hoc, ergo propter hoc, που κυριολεκτικά σημαίνει «ακολούθως, συνεπώς εξαιτίας». Στην πιο απλοϊκή της εκδοχή, η ρήση αυτή είναι μια μορφή δεισιδαιμονίας. O ποδοσφαιριστής δεν ξυρίζεται και βάζει δύο γκολ. O τζογαδόρος φοράει τα τυχερά του παπούτσια, διότι έχει ξανακερδίσει φορώντας τα στο παρελθόν. Σε μια πιο εκλεπτυσμένη μορφή, ακόμη και επιστημονικές μελέτες μπορεί να υποπέσουν στο συγκεκριμένο λογικό σφάλμα. Το 1993, μια μελέτη υποστήριξε πως τα παιδιά που οι μητέρες τους τα είχαν θηλάσει όταν ήταν μωρά έχουν υψηλότερο δείκτη νοημοσύνης. Ακολούθησε μεγάλη συζήτηση για το ποιο συστατικό του μητρικού γάλακτος ήταν εκείνο που προκαλούσε την αύξηση του δείκτη νοημοσύνης. Οι μητέρες που τάιζαν τα μωρά τους με μπιμπερό άρχισαν να νιώθουν ενοχές. Σύντομα, όμως, οι ερευνητές αναρωτήθηκαν μήπως τα μωρά που θηλάζουν χαίρουν γενικά καλύτερης φροντίδας. Ίσως οι μητέρες που θηλάζουν ασχολούνται περισσότερη ώρα με τα μωρά τους και οι διαφορές στον δείκτη νοημοσύνης να οφείλονται ακριβώς σ’ αυτό. Όπως μας δίδαξε ο Χιουμ, το ότι ένα γεγονός ακολουθεί χρονικά κάποιο άλλο δεν συνεπάγεται πως υπάρχει αιτιακή σχέση μεταξύ των δύο γεγονότων. Η συσχέτιση δεν συνεπάγεται αιτιακή σύνδεση.

13.Σύμπτωση

Στον κόσμο των παραφυσικών φαινομένων, συχνά θεωρείται πως οι συμπτώσεις έχουν βαρύνουσα σημασία. Στις περιπτώσεις αυτές γίνεται επίκληση της «συγχρονικότητας», ωσάν να έχει δράσει υπογείως κάποια μυστηριώδης δύναμη. Εγώ πάντως δεν θεωρώ τη συγχρονικότητα τίποτα περισσότερο από ένα είδος συγκυρίας — μια ταυτόχρονη εμφάνιση δύο ή παραπάνω γεγονότων χωρίς συγκεκριμένη αιτία. Όταν η σύνδεση πραγματοποιείται με τρόπο που μοιάζει απίθανος σύμφωνα με τη διαισθητική μας αντίληψη για τους νόμους των πιθανοτήτων, έχουμε την τάση να νομίζουμε πως πίσω της κρύβεται κάτι το μυστηριώδες.

Οι περισσότεροι άνθρωποι, όμως, κατανοούν ελάχιστα τους νόμους αυτούς. Ένας χαρτοπαίκτης θα κερδίσει έξι παιχνίδια στη σειρά και θα πιστέψει είτε πως έχει «ρέντα» τη συγκεκριμένη βραδιά είτε πως θα χάσει στον επόμενο γύρο. Δύο άνθρωποι σε ένα δωμάτιο με 30 άτομα ανακαλύπτουν πως έχουν γενέθλια την ίδια μέρα και συμπεραίνουν ότι συμβαίνει κάτι μυστηριώδες. Πηγαίνεις στο τηλέφωνο να πάρεις τον φίλο σου τον Γιώργο. Πριν σηκώσεις το ακουστικό, όμως, το τηλέφωνο χτυπά και είναι ο Γιώργος! Τότε αναρωτιέσαι: «Τι πιθανότητες υπήρχαν να συμβεί τυχαία αυτό; Δεν μπορεί να ήταν απλή σύμπτωση. Ίσως ο Γιώργος και εγώ επικοινωνούμε τηλεπαθητικά». Στην πραγματικότητα, καμία από τις συμπτώσεις αυτές δεν είναι σύμπτωση σύμφωνα με τους νόμους των πιθανοτήτων. Ο χαρτοπαίκτης είχε προβλέψει και τα δύο ενδεχόμενα, οπότε δεν υπήρχε περίπτωση να πέσει έξω! Η πιθανότητα, μέσα σε ένα δωμάτιο με 30 άτομα, δύο από αυτά να έχουν γενέθλια την ίδια μέρα είναι 71%. Ο Γιώργος σου έχει τηλεφωνήσει πάμπολλες φορές χωρίς να σου περάσει από το μυαλό η ιδέα να του τηλεφωνήσεις εσύ, άλλες φορές πήγες να τον πάρεις τηλέφωνο και σου τηλεφώνησε κάποιος τρίτος, πολλές φορές σκέφτηκες να τον πάρεις και δεν σου τηλεφώνησε κ.ο.κ. Όπως έδειξε με εργαστηριακά πειράματα ο Μπ. Φ. Σκίνερ, ψυχολόγος της ανθρώπινης συμπεριφοράς, το ανθρώπινο μυαλό αναζητά συσχετίσεις μεταξύ γεγονότων και συχνά τις βρίσκει ακόμα και εκεί που δεν υπάρχουν. Οι «κουλοχέρηδες» των καζίνων βασίζονται στην αρχή του Σκίνερ περί «περιοδικής ενθαρρύνσεως». Ο χαζός άνθρωπος, όπως και το χαζό ποντίκι, απλώς χρειάζεται να κερδίζει πού και πού για να συνεχίσει να τραβά τον μοχλό. Το μυαλό θα κάνει τα υπόλοιπα.

Συνεχίζεται ….

Απο το βιβλίο του MICHAEL SHERMER – “Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα;”

Γιώργος Γ – Antichainletter