Είπε ο Αριστοτέλης τη φράση «Πίσω από κάθε πόνο σου στέκει ένα λάθος σου»;

Ένα γνωμικό που είναι αρκετά δημοφιλές το τελευταίο διάστημα στο ελληνικό διαδίκτυο και αποδίδεται στον Αριστοτέλη είναι αυτό: «Πίσω από κάθε πόνο σου στέκει ένα λάθος σου». Όμως μπορεί πράγματι να είπε κάτι τέτοιο;

ΑΝΕΠΙΒΕΒΑΙΩΤΟ

Το βρίσκουμε είτε αυτούσιο, είτε σε λίστες με άλλα (πλαστά και μη) ρητά του Αριστοτέλη. Ωστόσο, παρά την μαζική ανακύκλωση αυτής της φράσης σε διάφορα blog και ομάδες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δεν παρουσιάζεται καμία απόδειξη ότι ο Αριστοτέλης είπε κάτι τέτοιο.

Η πηγή που συνήθως επικαλούνται και μπορεί να βρει ο οποιοσδήποτε είναι είτε σ ένα βιβλίο της Βαμβουνάκη (Ο παλιάτσος και η Άνιμα), είτε στα γνωστά “αποφθεγματάδικα” χωρίς αναφορά σε βιβλίο ή μετάφραση στα αρχαία.

Γενικά η φράση δεν υπάρχει αυτούσια σε κάποιο βιβλίο του Αριστοτέλη

Η αγγλική του εκδοχή (Behind your pain there is your mistake) είναι μάλλον “άκομψα αγγλικά”. Αποκλείεται κάποιος κλασικός φιλόλογος, ελληνιστής να είχε μεταφράσει λόγο του Αριστοτέλη με τόσο πεζό τρόπο.

Κι η αναζήτηση επομένως με την αγγλική του εκδοχή δεν μας οδήγησε σε κάποια πηγή.

Έτσι οδηγηθήκαμε στην Αθηνά Ταρλά από το πολύ καλό ιστολόγιο grethexis που μας το ανέλυσε ακόμη περισσότερο:

Μία φράση που βρίσκουμε ως γνωμικό του Αριστοτέλη σε δύο βιβλία της κ. Βαμβουνάκη («Ο παλιάτσος και η Άνιμα» και «Το φάντασμα της αξόδευτης αγάπης» (link, link1, link2) και σε μία ομιλία του μητροπολίτη Λαμίας (link3), ο οποίος δεν γνωρίζω αν βρήκε σε κείμενο του Αριστοτέλη αυτόν τον αφορισμό ή αν είναι απλώς αναγνώστης της κ. Βαμβουνάκη.

Όσο και αν έψαξα, δεν μπόρεσα να βρω τη φράση αυτή ή κάποια που να αποδίδει το ίδιο νόημα, σε κανένα από τα ηθικά έργα του Αριστοτέλη, ούτε στα ψευδεπίγραφα (Ψευδο-Αριστοτέλης) με κάποιο ηθικό περιεχόμενο (Secretum Secretorum). Αλλά και η αναζήτηση στα αγγλικά και στα γερμανικά δεν απέφερε κανένα αποτέλεσμα, όχι μόνο σε σχέση με τον Αριστοτέλη, αλλά και με οποιονδήποτε άλλο.

Δεν μένει παρά να δούμε αν ο αφορισμός αυτός, όποιος και αν τον διατύπωσε, ταιριάζει με τη σκέψη του Αριστοτέλη. Θα χρησιμοποιήσω το περιεχόμενο του κειμένου (από το βιβλίο της κ. Βαμβουνάκη) που αναπτύσσεται γύρω από το γνωμικό που μας απασχολεί.

Το κεντρικό σημείο που θίγει το κείμενο είναι η θυματοποίηση του εαυτού, με εργαλείο την απόδοση ευθύνης στους άλλους. Σωστό. Αλλά και όταν «πίσω από κάθε πόνο μου» βλέπω «ένα λάθος μου», δεν ακολουθώ απλώς έναν άλλο δρόμο προς τη θυματοποίησή μου; Δεν είναι λίγοι οι άνθρωποι που υποφέρουν από εμμονές ενοχές ακριβώς επειδή πίσω από κάθε πόνο τους βλέπουν κάποιο λάθος τους, είτε αυτό υπάρχει είτε δεν υπάρχει. Παρ’ όλα αυτά, πράγματι, ο Αριστοτέλης θεωρεί πως είμαστε υπεύθυνοι για την τύχη μας, γιατί αυτή καθορίζεται από τις επιλογές μας και τις πράξεις μας, αν και όχι πάντα. Δεν επιλέγουμε για εκείνα όσα επιβάλλονται από «την αναγκαιότητα, τη φύση και τα αμετάβλητα αιώνια». Άρα, υπάρχουν περιστάσεις τις οποίες δεν μπορούμε να επηρεάσουμε, επηρεάζουμε μόνο εκείνα που εμπίπτουν στις ανθρώπινες δυνατότητες, τα «εφ’ ἡμῖν»(Ηθικά Νικομάχεια 1111b).

Σε δεύτερο επίπεδο, θα μπορούσε κανείς να πει πως λάθος μας είναι και η κακή διαχείριση της απρόσμενης δυστυχίας και ο Αριστοτέλης δεν θα είχε αντίρρηση. Στα Ηθικά Νικομάχεια και Ηθικά Ευδήμεια, παραθέτει τις αρετές που απαιτείται να καλλιεργήσει ένας άνθρωπος στον αγώνα του να γίνει ευτυχισμένος (link4). Οι αρετές αυτές μας καθιστούν ικανούς να αντιμετωπίζουμε και τις πιο δύσκολες καταστάσεις με αξιοπρέπεια, να διαχειριστούμε τον πόνο, όχι όμως και να τον εξαφανίσουμε.

Ακόμα κι εκείνοι που «κρατούν τη ζωή τους στα χέρια τους» και αποδέχονται αδιαμαρτύρητα την αυστηρότητα κάποιου «δίκαιου αόρατου κριτή», όπως λέει η συγγραφέας, δεν απαλλάσσονται από τον πόνο. Δικαιούμαστε λοιπόν να πούμε, πως σύμφωνα με τον αφορισμό που εξετάζουμε, ακόμα και αυτοί, κάθε φορά που πονούν, πονούν εξαιτίας της λανθασμένης διαχείρισης που κάνουν; Η αστοχία τους, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, είναι πως δεν κατάφεραν να καλλιεργήσουν τις ανάλογες δεξιότητες για την αποτελεσματική διαχείριση του πόνου και την βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους. Φταίνε όμως όλοι όσοι αποτυγχάνουν σε αυτό, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη;

Το ποιος κρίνεται ηθικά υπεύθυνος για το αποτέλεσμα μίας ενέργειας είναι ένα ζήτημα που ο Αριστοτέλης ανέλυσε διεξοδικά στα Ηθικά Νικομάχεια (III. 1 κ.έ) και είναι αδύνατον να παρουσιάσουμε εδώ ολόκληρη την ανάλυση. Να πούμε όμως πως ο Αριστοτέλης είναι πολύ προσεκτικός και επιεικής στην απόδοση ηθικής ευθύνης. Εν συντομία, η κάθε μας πράξη χαρακτηρίζεται βάσει του αρχικού σκοπού που θέλουμε να εξυπηρετήσουμε και της γνώσης που έχουμε για κάθε ζήτημα. Άλλο να σου ρίξω ένα χαστούκι επειδή έχω σκοπό να σε πονέσω ή να σε εξευτελίσω (πράξη εκούσια) και άλλο να σε χαστουκίσω επειδή προσπάθησα να πιάσω κάτι και βρέθηκες στην πορεία του χεριού μου (ακούσια). Το αποτέλεσμα είναι το ίδιο, αλλά ο σκοπός διαφέρει. Σε μία τρίτη κατηγορία ανήκουν οι ενέργειες που κάνουμε με καλό σκοπό, αλλά καταλήγουν σε καταστροφή. Για παράδειγμα, ένας γιατρός προτείνει ένα φάρμακο, το οποίο σύμφωνα με όλα τα επιστημονική δεδομένα που έχει στη διάθεσή του, είναι κατάλληλο για την περίπτωση του ασθενούς. Κατά τη διάρκεια της θεραπείας, ο ασθενής προσβάλλεται από κάτι άλλο του οποίου η διάδραση με τα φάρμακά που παίρνει είναι καταστροφική και πεθαίνει. Ο γιατρός είχε ως σκοπό την θεραπεία του ασθενούς, γνώριζε πως αυτός ήταν ο σωστός τρόπος, αλλά μεσολάβησε κάτι του οποίου τα συμπτώματα δεν διέγνωσε εγκαίρως. Οπότε δεν έπραξε ούτε εκούσια (ως προς το αποτέλεσμα) ούτε ακούσια (αφού ο ένας παράγον της συμφοράς ήταν δική του απόφαση). Για τέτοιες περιπτώσεις ο Αριστοτέλης αντιλαμβάνεται πως χρειάζεται ένας νέος όρος και εισαγάγει το «μη εκούσιος».  Στην περίπτωση που το πρόσωπο που ενεργεί θλίβεται και μεταμελείται για το κακό αποτέλεσμα της κρίσης του, τότε παρά το καταστροφικό αποτέλεσμα, η πράξη είναι ακούσια.

Ας εφαρμόσουμε τώρα αυτά τα κριτήρια σε εκείνον που εξαιτίας της λανθασμένης του κρίσης βλάπτει τον εαυτό του (ενδεχομένως και κάποιους άλλους) και εγκλωβίζεται σε μία ζωή γεμάτη γκρίνια και δυστυχία. Σε ποια κατηγορία θα τον κατέτασσε ο Αριστοτέλης; Είναι ο σκοπός του γκρινιάρη να προκαλέσει πόνο στον εαυτό του και γνωρίζει πως η γκρίνια του τον βλάπτει; Γκρινιάζει επειδή γνωρίζει πως έτσι κάνει δυστυχισμένο τον άλλον και είναι αυτό ακριβώς που επιδιώκει ή είναι η γκρίνια του ένα συναισθηματικό ξέσπασμα που τον ανακουφίζει; Είναι σε θέση, συναισθηματικά και διανοητικά να ενεργήσει με καλύτερο τρόπο; Και υπάρχουν ακόμα δεκάδες ερωτήματα που θα μπορούσαμε να θέσουμε, πριν αποφανθούμε για την ηθική του ευθύνη.

Πώς θα μπορούσε λοιπόν να πει ο Αριστοτέλης πως για «κάθε» πόνο φταίει αυτός που πονά; Ένιωθε άραγε ένοχος τις τελευταίες μέρες της ζωής του, όταν οι φρικτοί στομαχικοί πόνοι τον είχαν βυθίσει σε μελαγχολία; Αν πράγματι υπάρχει μία τόσο αυστηρή και επιπόλαιη δήλωσή του κάπου μέσα στο αχανές του έργο (ήταν αδύνατον να το ερευνήσω όλο λέξη προς λέξη), πολύ θα ήθελα να γνωρίζω πού ακριβώς βρίσκεται. Θα έχει ενδιαφέρον να εξετάσουμε τα συμφραζόμενα, ώστε να διαπιστώσουμε για ποιο λόγο άραγε γύρισε την πλάτη του στην «επιείκεια», η οποία, όπως ο ίδιος έλεγε, είναι το «διορθωτικόν», ο απαραίτητος ρυθμιστικός παράγοντας της αληθινής δικαιοσύνης, που δεν τσουβαλιάζει, αλλά εξατομικεύει τις περιπτώσεις και σταθμίζει τις ιδιαιτερότητές τους.

Κράτησα για το τέλος ένα ακόμα μικρό απόσπασμα από τα Ηθ. Νικομάχεια (VII 14, 1153b 19-21), το οποίο με κάνει να πιστεύω, πως είναι απίθανο να ειπώθηκε από τον Αριστοτέλη η φράση που εξετάζουμε.

«Όταν κάποιοι φιλόσοφοι λένε πως ο άνθρωπος που βασανίζεται στον τροχό ή αυτός που τον έχουν βρει μεγάλες συμφορές είναι ευτυχισμένος, αρκεί να έχει μέσα του την αρετή, λένε απλώς, σκόπιμα ή άθελά τους, ανοησίες».