Κλιματική αλλαγή, γεωργική παραγωγή & επισιτιστική ασφάλεια: Τι πραγματικά ισχύει

Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής δεν υπάγονται πλέον στο πεδίο των μελλοντικών προβλέψεων, είναι ήδη ορατές και επηρεάζουν άμεσα τη γεωργική παραγωγή. Τα ολοένα συχνότερα και εντονότερα ακραία καιρικά φαινόμενα επιφέρουν ζημιές στις καλλιέργειες, μειώνουν τις αποδόσεις και επηρεάζουν την επάρκεια και το κόστος των τροφίμων. Εξελίξεις, οι οποίες με τη σειρά τους απειλούν την επισιτιστική ασφάλεια, δηλαδή τη δυνατότητα εξασφάλισης επαρκούς, ασφαλούς και οικονομικά προσιτής τροφής για όλους.

Τους τελευταίους μήνες, το ζήτημα έχει έρθει στο προσκήνιο του εγχώριου δημόσιου διαλόγου, με σειρά σχετικών δημοσιεύσεων σε ιστοσελίδες (όπως εδώ, εδώ, εδώ , εδώ και εδώ) και αυξημένη παρουσία στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Σε ένα αγροδιατροφικό τοπίο όπως της Ελλάδας, όπου ο πρωτογενής τομέας εξακολουθεί να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο, οι προκλήσεις αυτές αποκτούν ιδιαίτερο βάρος.

Στο παρόν άρθρο, εξετάζουμε τη σύνδεση της κλιματικής αλλαγής με τη γεωργία και την επισιτιστική ασφάλεια, βάσει επίσημων επιστημονικών πηγών, αποσαφηνίζοντας τι πραγματικά ισχύει.

Παραδείγματα αναρτήσεων στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης:

Τι Ισχύει

Η κλιματική αλλαγή δεν αποτελεί αποκλειστικά περιβαλλοντικό ζήτημα, αλλά επηρεάζει άμεσα και το παγκόσμιο διατροφικό σύστημα. Ήδη παρατηρούνται επιπτώσεις στη γεωργική παραγωγή και κατ’ επέκταση στην επισιτιστική ασφάλεια σε πολλές περιοχές του κόσμου​, (ipcc.ch). Η Μεσόγειος, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, έχει αναγνωριστεί ως “hotspot” κλιματικής αλλαγής, με πολλαπλούς κινδύνους για υδάτινους πόρους, οικοσυστήματα, αλλά και την παραγωγή τροφίμων​, (ipcc.ch). Κατά τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), η θερμοκρασία στην περιοχή της Μεσογείου έχει ήδη ανέβει κατά 1,5°C σε σχέση με την προβιομηχανική περίοδο​, (ipcc.ch), ενώ οι ξηρασίες είναι συχνότερες και εντονότερες, ιδιαίτερα στη βόρεια Μεσόγειο (όπου υπάγεται και η Ελλάδα). Οι εξελίξεις αυτές δημιουργούν πιέσεις στη γεωργία, επηρεάζοντας την ποσότητα και την ποιότητα των παραγόμενων τροφίμων. Αναλυτικότερα:

1. Επιδράσεις κλιματικής αλλαγής στη γεωργική παραγωγή

Οι υψηλότερες θερμοκρασίες, οι μεταβολές στα πρότυπα βροχοπτώσεων και η αυξανόμενη συχνότητα ακραίων φαινομένων έχουν ήδη αρχίσει να επηρεάζουν τη γεωργία σε πολλές περιοχές του πλανήτη. Σύμφωνα με τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), η ανθρώπινη επέμβαση στο κλίμα έχει επιβραδύνει το ρυθμό αύξησης της γεωργικής παραγωγικότητας τα τελευταία 50 χρόνια σε παγκόσμιο επίπεδο​, (knowledge4policy.ec.europa.eu). Αν και άλλοι παράγοντες (όπως η τεχνολογική πρόοδος) ώθησαν προς τα πάνω τις αποδόσεις, η κλιματική αλλαγή “φρέναρε” την άνοδο αυτή, ιδιαίτερα στις τροπικές και μεσογειακές περιοχές, ενώ μόνο σε ορισμένες ψυχρότερες ζώνες έχουν παρατηρηθεί πρόσκαιρα ωφέλη λόγω ηπιότερων χειμώνων ή επιμήκυνσης της καλλιεργητικής περιόδου​, (knowledge4policy.ec.europa.eu)

Έρευνες που συνοψίζονται από τη Διεθνή Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) καταγράφουν ήδη απώλειες παραγωγής από ακραία καιρικά φαινόμενα σε παγκόσμια κλίμακα. Ενδεικτικά, περίοδοι ξηρασίας έχουν επιφέρει μειώση αποδόσεων σχεδόν στο 75% των καλλιεργούμενων εκτάσεων διεθνώς, ενώ ο συνδυασμός ακραίας ζέστης και ξηρασίας εκτιμάται ότι μείωσε τις μέσες παγκόσμιες αποδόσεις του καλαμποκιού κατά 11,6%, της σόγιας κατά 12,4% και του σιταριού κατά 9,2% σε σύγκριση με το αν δεν υπήρχαν οι κλιματικές αυτές πιέσεις​, (fao.org: #1). Με άλλα λόγια, οι αγρότες ήδη υφίστανται τις συνέπειες της μεταβολής του κλίματος με χαμένες σοδειές και μειωμένη παραγωγή.

1a. Πώς επηρεάζει το κλίμα τις καλλιέργειες (μηχανισμοί)

Οι κύριοι μηχανισμοί μέσω των οποίων η κλιματική αλλαγή επιδρά στη γεωργική παραγωγή συνοψίζονται στους εξής:

• Άνοδος θερμοκρασίας: Η άνοδος της μέσης θερμοκρασίας επιμηκύνει τη θερμή περίοδο και εντείνει τη συχνότητα και τη διάρκεια των κυμάτων καύσωνα. Αν και σε ψυχρότερες περιοχές μια μικρή αύξηση της θερμοκρασίας αρχικά μπορεί να ευνοήσει την ανάπτυξη ορισμένων καλλιεργειών, σε χώρες όπου οι θερμοκρασίες το καλοκαίρι ήδη αγγίζουν ή υπερβαίνουν τα όρια αντοχής βασικών ειδών, η υπερβολική ζέστη προκαλεί θερμικό στρες στα φυτά, περιορίζοντας την άνθιση και την καρποφορία, (​cmcc.it). Παράλληλα, οι υψηλότερες θερμοκρασίες ενισχύουν την εξατμισοδιαπνοή, μειώνοντας τα διαθέσιμα αποθέματα υγρασίας στο έδαφος και στα φυτικά όργανα.
• Μεταβολές στις βροχοπτώσεις & υδατικοί πόροι: Η κλιματική αλλαγή έχει μεταβάλει σημαντικά τα πρότυπα βροχοπτώσεων, οδηγώντας σε αυξημένη συχνότητα και ένταση ακραίων φαινομένων. Ορισμένες περιοχές, όπως η Μεσόγειος και τμήματα της Αμερικής, βιώνουν παρατεταμένες περιόδους ξηρασίας, ενώ άλλες πλήττονται από έντονες βροχοπτώσεις και πλημμύρες. Η μείωση ή η ακανόνιστη κατανομή των βροχοπτώσεων περιορίζει τη διαθεσιμότητα νερού για άρδευση και αναπλήρωση των υδροφορέων, απειλώντας τόσο τις αρδευόμενες όσο και τις ξηρικές (μη αρδευόμενες) καλλιέργειες. Εάν δεν περιοριστεί η υπερθέρμανση του πλανήτη, οι γεωργικές ξηρασίες προβλέπεται να καταστούν συχνότερες και πιο έντονες. Στη Μεσόγειο, για παράδειγμα, εκτιμάται ότι η πιθανότητα εμφάνισης ακραίων ξηρασιών θα διπλασιαστεί με αύξηση της θερμοκρασίας κατά 1,5°C και θα υπερτριπλασιαστεί (+200%) σύμφωνα με το σενάριο υπερθέρμανσης +4°C, (​ipcc.ch).
• Ακραία καιρικά φαινόμενα: Η κλιματική μεταβολή αυξάνει τη συχνότητα και δριμύτητα γεγονότων όπως οι καύσωνες, οι ξηρασίες, οι πλημμύρες, οι κυκλώνες και οι πυρκαγιές. Τα ακραία αυτά φαινόμενα μπορούν να καταστρέψουν σοδειές μέσα σε λίγες ημέρες ή ώρες, οδηγώντας σε πλήρη απώλεια παραγωγής στις πληγείσες περιοχές, (​medecc.org). Ενδεικτικά, ένας έντονος καύσωνας κατά την ανθοφορία του σιταριού ή μια χαλαζόπτωση λίγο πριν τη συγκομιδή είναι ικανά να εξανεμίσουν τον κόπο μιας ολόκληρης σεζόν. Η IPCC επισημαίνει ότι τα ολοένα και συχνότερα ακραία φαινόμενα ήδη έχουν εκθέσει εκατομμύρια ανθρώπους σε οξεία διατροφική επισφάλεια, καθώς περιοχές με υψηλή ευαλωτότητα (π.χ. σε μέρη της Αφρικής, Ασίας, Κ. & Ν. Αμερικής) υφίστανται βαριές απώλειες εισοδήματος και παραγωγής λόγω ξηρασιών, πλημμυρών ή καταιγίδων​, (knowledge4policy.ec.europa.eu: Current Status and Trends).
• Παράσιτα & ασθένειες: Ένα θερμότερο κλίμα δημιουργεί ευνοϊκότερες συνθήκες για την εξάπλωση εντόμων και φυτοπαθογόνων. Είδη επιβλαβών εντόμων είναι πλέον σε θέση να επιβιώσουν σε μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη και υψόμετρα, προσβάλλοντας καλλιέργειες που προηγουμένως δεν απειλούνταν. Ταυτόχρονα, ο ήπιος χειμώνας επιτρέπει την υπερβολική επιβίωση πληθυσμών παρασίτων. Νέες φυτικές ασθένειες εμφανίζονται ή παλιές εξαπλώνονται σε περιοχές όπου το κλίμα γίνεται θερμότερο και υγρότερο, αυξάνοντας τις απώλειες στη γεωργία, (medecc.org).
• Άνοδος της στάθμης της θάλασσας: Οι παράκτιες αγροτικές περιοχές αντιμετωπίζουν πρόσθετους κινδύνους από την εισχώρηση θαλασσινού νερού. Η άνοδος της στάθμης, σε συνδυασμό με την υπεράντληση των παράκτιων υδροφορέων, οδηγεί σε υφαλμύρωση των εδαφών και του γλυκού νερού που χρησιμοποιείται για άρδευση. Καλλιεργήσιμες εκτάσεις σε χαμηλά υψόμετρα (όπως δέλτα ποταμών) κινδυνεύουν να υποβαθμιστούν ή να εγκαταλειφθούν εξαιτίας της αυξανόμενης αλατότητας. Χαρακτηριστικά, μελέτες στη Μεσόγειο υποδεικνύουν ότι η εισροή αλμυρού νερού είναι ικανή να τριπλασιάσει την αλατότητα των παράκτιων εδαφών, απειλώντας καλλιέργειες όπως το ρύζι σε περιοχές της Αιγύπτου και της Ισπανίας​, (medecc.org).
• Διοξείδιο του άνθρακα (CO₂) & θρεπτική αξία: Η αυξημένη συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα (CO₂) στην ατμόσφαιρα δρα ως “λίπασμα άνθρακα” για τα φυτά, υπό ιδανικές συνθήκες ορισμένες καλλιέργειες (κυρίως c3 φυτά όπως το κριθάρι και το σιτάρι) εμφανίζουν ταχύτερη ανάπτυξη και υψηλότερες αποδόσεις με περισσότερο CO₂. Ωστόσο, στην πράξη το ευεργέτημα αυτό περιορίζεται από άλλους στρεσογόνους παράγοντες (π.χ. έλλειψη νερού, θρεπτικών στοιχείων, υπερβολική ζέστη) και δεν αντισταθμίζει τις αρνητικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής​, (medecc.org). Επιπλέον, πειράματα δείχνουν ότι η αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα (CO₂) είναι ικανή να αραιώσει τη θρεπτική περιεκτικότητα ορισμένων βασικών τροφίμων. Για παράδειγμα, έχει καταγραφεί μείωση της περιεκτικότητας πρωτεΐνης στο σιτάρι κατά 5-10% σε συνθήκες αυξημένου CO₂ σε περιοχές με λειψυδρία​, (medecc.org).

Οι παραπάνω παράγοντες δρουν αθροιστικά, επιβαρύνοντας σημαντικά τη γεωργική παραγωγή. Οι επιπτώσεις ποικίλλουν ανάλογα με την περιοχή, το μικροκλίμα και το είδος της καλλιέργειας, ωστόσο η γενική τάση είναι η μείωση των αποδόσεων και η αύξηση της μεταβλητότητας από χρονιά σε χρονιά. Η IPCC προειδοποιεί ότι όσο αυξάνεται η υπερθέρμανση του πλανήτη, τόσο δυσκολότερη θα καθίσταται η διατήρηση των σημερινών επιπέδων παραγωγής. Ήδη, σε περιοχές όπως η νότια Ευρώπη, τα ακραία καιρικά φαινόμενα προκαλούν ολοένα συχνότερα αποτυχίες συγκομιδών, εντείνοντας την αβεβαιότητα και τον παραγωγικό κίνδυνο για τους αγρότες κάθε καλλιεργητική περίοδο.

1b. Η περίπτωση της Ελλάδας

Ως μεσογειακή χώρα, η Ελλάδα βιώνει όλο και πιο έντονα πολλά από τα παραπάνω φαινόμενα. Την τελευταία δεκαετία σημειώθηκαν αλλεπάλληλες περίοδοι ανομβρίας και καύσωνα, οι οποίες επηρέασαν αρνητικά καίριες καλλιέργειες (π.χ. σιτηρά, δενδροκαλλιέργειες) στη Θεσσαλία, τη Μακεδονία και λοιπά τμήματα της χώρας μας. Οι προβλέψεις για την περιοχή της Μεσογείου δείχνουν περαιτέρω μείωση της διαθέσιμης υγρασίας στο έδαφος και συχνότερες ξηρασίες, γεγονός το οποίο θα εντείνει την εξάρτηση της ελληνικής γεωργίας από την άρδευση​, (medecc.org).

• Σύμφωνα με σενάριο σε έκθεση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (ΕΟΠ), (airclim.org):

Οι αποδόσεις από μη αρδευόμενες καλλιέργειες, όπως το σιτάρι, το καλαμπόκι και τα ζαχαρότευτλα, προβλέπεται να μειωθούν στη Νότια Ευρώπη έως και 50 τοις εκατό έως το 2050. Η έκθεση σημειώνει ότι θα έχει σημαντικές επιπτώσεις στο εισόδημα των αγροτών και στις τιμές της γης στην περιοχή. Ωστόσο, δεν πιστεύεται ότι αυτό είναι αρκετό για να απειλήσει την επισιτιστική ασφάλεια στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αν και οι τιμές των τροφίμων είναι πιθανό να αυξηθούν τις επόμενες δεκαετίες.

• Κατά το ίδιο σενάριο, προβλέπεται ότι η εξέλιξη αυτή θα μειώσει σημαντικά το εισόδημα των αγροτών και την αξία της γης στη Νότια Ευρώπη, ενώ ενδέχεται να οδηγήσει ακόμη και σε εγκατάλειψη καλλιεργειών σε ορισμένες ιδιαίτερα ξηρές περιοχές​, (cmcc.it.)

Εν ολίγοις, η Ελλάδα και οι γείτονές της βρίσκονται στην πρώτη γραμμή των επιπτώσεων στην Ευρώπη, καθιστώντας επιτακτική την προσαρμογή της γεωργίας στις νέες κλιματικές συνθήκες.

2. Κλιματική αλλαγή & επισιτιστική ασφάλεια

Ως επισιτιστική ασφάλεια ορίζεται η κατάσταση κατά την οποία το σύνολο των ανθρώπων έχει ανά πάσα στιγμή επαρκή, ασφαλή και θρεπτική τροφή, η οποία καλύπτει τις διατροφικές τους ανάγκες, με σταθερή, οικονομικά και φυσικά εφικτή πρόσβαση σε αυτή. Περιλαμβάνει τέσσερις διαστάσεις:

• Διαθεσιμότητα: επάρκεια στην παραγωγή και την προσφορά τροφίμων
• Πρόσβαση: δυνατότητα του πληθυσμού να αποκτά την τροφή
• Αξιοποίηση: ασφάλεια και θρεπτική αξία τροφής
• Σταθερότητα: διαχρονική συνέπεια στην κάλυψη των διατροφικών αναγκών

Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει δυσμενώς και τις τέσσερις αυτές συνιστώσες, υπονομεύοντας τη συνολική επισιτιστική ασφάλεια.

• Διαθεσιμότητα: Η κλιματική αλλαγή περιορίζει την ποσότητα των τροφίμων που παράγονται και διατίθενται στις αγορές, κυρίως λόγω της μείωσης των αποδόσεων και της καταστροφής καλλιεργειών από ακραία καιρικά φαινόμενα, (​fao.org​medecc.org). Σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες, όπου η διατροφή βασίζεται κατά κύριο λόγο στην τοπική γεωργική παραγωγή, οι απώλειες αυτές οδηγούν σε σοβαρές ελλείψεις βασικών τροφίμων. Ακόμη και σε παγκόσμιο επίπεδο, όταν μεγάλες παραγωγικές περιοχές (όπως η Νοτιοανατολική Ασία για το ρύζι ή η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας για τα σιτηρά) πλήττονται ταυτόχρονα από κλιματικά σοκ, η συνολική παγκόσμια διαθεσιμότητα τροφίμων είναι πιθανό να μειωθεί απότομα. Η IPCC επισημαίνει ότι η κλιματική αλλαγή έχει ήδη επηρεάσει αρνητικά την επισιτιστική ασφάλεια σε διεθνές επίπεδο, (knowledge4policy.ec.europa.eu: Current Status and Trends), υπονομεύοντας μέρος των επιτευγμάτων της “πράσινης επανάστασης” του 20ού αιώνα.
• Πρόσβαση (οικονομική & φυσική): Ακόμη κι όταν τα τρόφιμα είναι διαθέσιμα, υπάρχει πιθανότητα η κλιματική αλλαγή να δυσκολέψει την πρόσβαση του πληθυσμού σε αυτά. Πρώτον, οι κλιματικές καταστροφές και η μειωμένη προσφορά τροφίμων οδηγούν σε αύξηση των τιμών, καθιστώντας τα λιγότερο προσιτά/οικονομικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η παγκόσμια κρίση τιμών στα σιτηρά το 2010-2011, όταν παρατεταμένες ξηρασίες και καύσωνες σε βασικές παραγωγικές χώρες, όπως η Ρωσία, συνέβαλαν σε απότομες ανατιμήσεις και πυροδότησαν κοινωνικές αναταραχές σε ευάλωτα κράτη. Δεύτερον, σε περιπτώσεις έντονων φαινομένων, η πρόσβαση ενδέχεται να διακοπεί και φυσικά, λόγω καταστροφών σε υποδομές, αποκλεισμών από πλημμύρες ή διακοπής της εφοδιαστικής αλυσίδας, απομονώνοντας ολόκληρες κοινότητες από τις αγορές. Στην Ευρώπη, σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος (ΕΟΠ), η μειωμένη γεωργική παραγωγή στον ευρωπαϊκό Νότο αναμένεται να επηρεάσει το αγροτικό εισόδημα και τις τοπικές οικονομίες, όχι όμως τη συνολική διαθεσιμότητα τροφίμων στην ΕΕ. Ωστόσο, οι καταναλωτές θα επιβαρυνθούν μέσω υψηλότερων τιμών στα επόμενα χρόνια, (​airclim.org). Το μεγαλύτερο βάρος της μειωμένης πρόσβασης αναμένεται να επιβαρύνει τις οικονομικά ασθενέστερες χώρες και τις κοινωνικές ευάλωτες ομάδες, (fao.org: #2).
• Αξιοποίηση και ασφάλεια τροφίμων: Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει πέραν της ποσότητας και την ποιότητα της διαθέσιμης τροφής. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η αυξημένη συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα (CO₂) δύναται να μειώσει τη θρεπτική αξία βασικών καλλιεργειών, όπως το σιτάρι και το ρύζι, (medecc.org). Σύμφωνα με μελέτες, αν δεν περιοριστούν οι εκπομπές CO₂, εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι ενδέχεται να αντιμετωπίζουν αυξημένο κίνδυνο ανεπάρκειας σε πρωτεΐνες και μικροθρεπτικά συστατικά έως το 2050, (​ipcc.ch: Σελίδα 28). Ταυτόχρονα, η ασφάλεια των τροφίμων απειλείται, καθώς οι υψηλότερες θερμοκρασίες και η αυξημένη υγρασία ευνοούν την ανάπτυξη τοξικών μυκήτων (όπως οι αφλατοξίνες) σε καλλιέργειες. Επιπλέον, η θέρμανση των θαλασσών προκαλεί συχνότερες ανθοφορίες τοξικών φυκιών και την εξάπλωση παθογόνων μικροοργανισμών στο υδάτινο περιβάλλον, με συνέπεια τη μόλυνση της αλιείας και την αύξηση του κινδύνου για τη δημόσια υγεία, (​ipcc.ch).
• Σταθερότητα εφοδιασμού: Η κλιματική αλλαγή αυξάνει τη μεταβλητότητα της γεωργικής παραγωγής από χρονιά σε χρονιά, διαταράσσοντας τη σταθερή τροφοδοσία. Η σταθερότητα σημαίνει ότι η τροφή πρέπει να είναι διαθέσιμη όχι μόνο σε ευνοϊκές χρονιές, αλλά και σε περιόδους δυσμενών συνθηκών. Ωστόσο, τα στοιχεία δείχνουν ότι οι απότομες απώλειες παραγωγής έχουν γίνει πιο συχνές από τα μέσα του 20ού αιώνα και έπειτα, εξαιτίας των ακραίων καιρικών φαινομένων και της αυξανόμενης κλιματικής αστάθειας, (​ipcc.ch). Αυτό καθιστά δυσκολότερη την πρόβλεψη της παραγωγής και τη διατήρηση επαρκών αποθεμάτων, τόσο σε επίπεδο κοινοτήτων όσο και σε εθνική κλίμακα. Οι αγορές τροφίμων γίνονται πιο ασταθείς, με περιόδους αφθονίας να εναλλάσσονται ταχύτερα με περιόδους ανεπάρκειας και απότομων αυξήσεων τιμών. Επιπλέον, η σταθερότητα υπονομεύεται ιδιαίτερα σε περιοχές που ήδη αντιμετωπίζουν σύνθετες προκλήσεις, όπως συγκρούσεις, φτώχεια ή πολιτική αστάθεια. Εκεί, η κλιματική αλλαγή λειτουργεί ως “πολλαπλασιαστής κινδύνου”, δυσχεραίνοντας την ανάκαμψη από επισιτιστικές κρίσεις και αυξάνοντας την ευαλωτότητα των πληθυσμών.

Συνολικά, η κλιματική αλλαγή επηρεάζει αρνητικά και τους τέσσερις πυλώνες της επισιτιστικής ασφάλειας. Μέσω της μείωσης των γεωργικών αποδόσεων, της αύξησης των τιμών, της υποβάθμισης της θρεπτικής ποιότητας της τροφής και της αυξημένης αστάθειας στην παραγωγή, υπονομεύει την ικανότητα των κοινωνιών να διασφαλίσουν σταθερή και επαρκή διατροφή για όλους. Οι συνέπειες είναι ιδιαίτερα σοβαρές σε περιοχές που ήδη πλήττονται από κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα, συμβάλλοντας στην ενίσχυση του υποσιτισμού και επιβραδύνοντας την πρόοδο προς τον στόχο της εξάλειψης της πείνας.

3. Μελλοντικές προβλέψεις & κίνδυνοι

Οι μελλοντικές εξελίξεις στη γεωργία και την επισιτιστική ασφάλεια θα εξαρτηθούν σε μεγάλο βαθμό από το επίπεδο της παγκόσμιας υπερθέρμανσης και την ικανότητα προσαρμογής των αγροτικών συστημάτων. Αν οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου συνεχιστούν χωρίς περιορισμούς, η άνοδος της θερμοκρασίας έως το τέλος του 21ου αιώνα (η οποία κατά το δυσμενές σενάριο προβλέπεται να ξεπεράσει τους 3°C ανόδου σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα) αναμένεται να ασκήσει σοβαρές πιέσεις στη γεωργική παραγωγή και την επισιτιστική ασφάλεια. Αντίθετα, η συγκράτηση της ανόδου κοντά στους 1,5°C έως και 2°C (όπως προβλέπει η Συμφωνία του Παρισιού) θα μπορούσε να περιορίσει σημαντικά τους κινδύνους και να προσφέρει περισσότερο χρόνο και δυνατότητες για την αναγκαία προσαρμογή.

3a. Παραγωγή & αποδόσεις

Τα κλιματικά μοντέλα προβλέπουν ότι όσο αυξάνει η παγκόσμια θερμοκρασία, τόσο περισσότερες γεωργικές περιοχές θα καθίστανται ακατάλληλες για τις καλλιέργειες που φιλοξενούν σήμερα.

Σύμφωνα με τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), εκτιμάται ότι έως τα μέσα του αιώνα, (ipcc.ch):

• Σε περίπτωση μη περιορισμού των εκπομπών, περίπου το 10% των καλλιεργούμενων εκτάσεων παγκοσμίως θα αντιμετωπίζει πλέον μη ευνοϊκές κλιματικές συνθήκες για τις σημερινές καλλιέργειες. Το ποσοστό αυτό θα μπορούσε να ξεπεράσει το 30% μέχρι το 2100, στο δυσμενές σενάριο πολύ υψηλών εκπομπών, (SSP5-8.5)​.
• Αντίθετα, κατά το πιο αισιόδοξο σενάριο, (SSP1-2.6), με συγκράτηση της υπερθέρμανσης, λιγότερο από 8% των εκτάσεων αναμένεται να βρεθεί εκτός των σημερινών κλιματικών ορίων.

Συνεπώς, η πορεία που θα ακολουθήσει η παγκόσμια κοινότητα ως προς τη διαχείριση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, θα είναι καθοριστική για το ποσοστό των γεωργικών εδαφών που θα παραμείνουν κατάλληλα προς καλλιέργεια στο μέλλον.

Ακόμη και σε περιοχές που θα συνεχίσουν να καλλιεργούνται, οι αποδόσεις των κύριων καλλιεργειών προβλέπεται να μειωθούν όσο ανεβαίνει το θερμόμετρο. Χαρακτηριστικά επισημαίνεται ότι, (eea.europa.eu):

Οι κλιματικές επιπτώσεις έχουν οδηγήσει σε φτωχότερες συγκομιδές και υψηλότερο κόστος παραγωγής, επηρεάζοντας την τιμή, την ποσότητα και την ποιότητα των προϊόντων σε μέρη της Ευρώπης. Ενώ η κλιματική αλλαγή προβλέπεται να βελτιώσει τις συνθήκες για την καλλιέργεια των καλλιεργειών σε μέρη της βόρειας Ευρώπης, το αντίθετο ισχύει για την παραγωγικότητα των καλλιεργειών στη Νότια Ευρώπη. Σύμφωνα με προβλέψεις, οι οποίες χρησιμοποιούν σενάριο υψηλών εκπομπών, οι αποδόσεις των μη αρδευόμενων καλλιεργειών όπως το σιτάρι, το καλαμπόκι και τα ζαχαρότευτλα προβλέπεται να μειωθούν στη νότια Ευρώπη έως και 50 % έως το 2050. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε σημαντική μείωση του αγροτικού εισοδήματος έως το 2050, με έντονες κατά τόπους διακυμάνσεις.

Την ίδια στιγμή, σε παγκόσμιο επίπεδο, ο κίνδυνος μείωσης των γεωργικών αποδόσεων αυξάνεται σημαντικά με κάθε επιπλέον βαθμό υπερθέρμανσης. Ενδεικτικά, στους +3 °C, ο αναμενόμενος αντίκτυπος στην παραγωγή εκτιμάται ότι θα είναι περίπου τριπλάσιος σε σύγκριση με ένα σενάριο +2 °C​, (ipcc.ch).

Ταυτόχρονα, η υπερθέρμανση επηρεάζει έντονα και την κτηνοτροφία. Το θερμικό στρες στα ζώα μειώνει την όρεξη και την απόδοσή τους, προκαλώντας πτώση στη γονιμότητα και στην παραγωγή (π.χ. λιγότερο γάλα ή κρέας)​, (fao.org). Σε συνθήκες καύσωνα τα ζώα χρειάζονται περισσότερο νερό και κινδυνεύουν από εξάντληση ή ασθένειες, ενώ οι έντονες και παρατεταμένες ξηρασίες υποβαθμίζουν τους φυσικούς βοσκότοπους, μειώνοντας τη διαθεσιμότητα ζωοτροφών​, (fao.org). Στις ξηροθερμικές περιοχές της Μεσογείου, οι πιέσεις αυτές αναμένεται να είναι ιδιαίτερα έντονες, με πιθανή μείωση των ζωικών πληθυσμών ή ακόμα και μετακινήσεις κτηνοτρόφων προς περιοχές με ηπιότερο κλίμα.

3b. Πείνα & υποσιτισμός

Οι προαναφερθείσες πιέσεις που ασκεί η κλιματική αλλαγή στη γεωργική παραγωγή μεταφράζονται σε αυξημένο κίνδυνο πείνας και υποσιτισμού για τον παγκόσμιο πληθυσμό. Κατά τις πρόσφατες εκτιμήσεις (IPCC, 2022), εάν δε ληφθούν μέτρα προσαρμογής και μετριασμού των εκπομπών, έως το 2050 περίπου 80 εκατομμύρια επιπλέον άνθρωποι αναμένεται να βρεθούν σε συνθήκες πείνας, σε σύγκριση με ένα σενάριο χωρίς κλιματική αλλαγή​, (ipcc.ch). Υιοθετόντας ένα πιο βιώσιμο σενάριο, με περιορισμένη υπερθέρμανση και παγκόσμια πρόοδο προς τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης, ο αριθμός αυτός θα μπορούσε να περιοριστεί σε περίπου 8 εκατομμύρια επιπλέον ανθρώπους που θα υποσιτίζονται λόγω της κλιματικής αλλαγής. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη κι αυτό το σενάριο συνεπάγεται απτές επιπτώσεις για ευάλωτους πληθυσμούς​, (ipcc.ch). Οι περιοχές που διατρέχουν το μεγαλύτερο κίνδυνο περιλαμβάνουν τη Υποσαχάρια Αφρική, τη Νότια Ασία και την Κεντρική Αμερική, όπου η επισιτιστική ασφάλεια είναι ήδη επισφαλής και οι δυνατότητες προσαρμογής περιορισμένες​, (ipcc.ch). Αντίθετα, σε πιο αναπτυγμένες περιοχές όπως η Ευρώπη και η Βόρεια Αμερική, δεν αναμένεται να υπάρξει γενικευμένη επισιτιστική κρίση. Ωστόσο, προβλέπεται αύξηση τιμών και ενδεχόμενη διεύρυνση των ανισοτήτων στην πρόσβαση σε τρόφιμα, με τη δυνατότητα στήριξης μέσω εμπορίου και οικονομικών μηχανισμών να αναμένεται να περιορίσει τις επιπτώσεις​, (airclim.org).

Συμπερασματικά, η κλιματική αλλαγή συνιστά σοβαρή απειλή για τη γεωργική παραγωγή, τις αποδόσεις και την επισιτιστική ασφάλεια, ιδιαίτερα σε ευάλωτες περιοχές. Η έκταση των επιπτώσεων θα εξαρτηθεί από το επίπεδο υπερθέρμανσης και την ικανότητα προσαρμογής των αγροτικών συστημάτων. Χωρίς αποτελεσματική δράση, αναμένεται αύξηση του υποσιτισμού, διεύρυνση των ανισοτήτων και εντονότερη αστάθεια στο παγκόσμιο σύστημα τροφίμων. Η επένδυση σε στοχευμένες και ανθεκτικές στρατηγικές προσαρμογής καθίσταται επιτακτική.

4. Στρατηγικές προσαρμογής στη γεωργία

Η κλιματική κρίση επιβάλλει άμεση και στοχευμένη προσαρμογή στη γεωργία, ώστε να διασφαλιστεί η βιωσιμότητα της παραγωγής τροφίμων στο μέλλον​, (openknowledge.fao.org: Σελίδα 2). Οι επίσημες αξιολογήσεις υπογραμμίζουν ότι απαιτείται άμεση και ευρεία υιοθέτηση αποτελεσματικών στρατηγικών προσαρμογής. Τα κυριότερα μέτρα περιλαμβάνουν:

• Την ανάπτυξη και χρήση ανθεκτικών ποικιλιών φυτών ικανών να αντέχουν τις υψηλές θερμοκρασίες και την ξηρασία​, (climate-adapt.eea.europa.eu: Improving the knowledge base)
• Την καλύτερη διαχείριση του νερού (αποθήκευση υδάτων, αποδοτικότερη άρδευση και διατήρηση της υγρασίας του εδάφους)​, (knowledge4policy.ec.europa.eu: Current Status and Trends)
• Καθώς και την εφαρμογή αγροοικολογικών πρακτικών και βιώσιμης διαχείρισης της γης, οι οποίες ενισχύουν τη φυσική ανθεκτικότητα.

Επίσης, προωθείται η αγροδασοπονία (η ενσωμάτωση δέντρων στα αγροτικά οικοσυστήματα) και η διαφοροποίηση καλλιεργειών, μέθοδοι οι οποίες αυξάνουν τη βιοποικιλότητα και μειώνουν τον κίνδυνο ολικής απώλειας παραγωγής, (knowledge4policy.ec.europa.eu: Current Status and Trends, climate-adapt.eea.europa.eu: Improving the knowledge base).

Σε θεσμικό επίπεδο, η Στρατηγική Προσαρμογής της ΕΕ και η Κοινή Γεωργική Πολιτική (ΚΓΠ) αποτελούν βασικούς μοχλούς, οι οποίοι έχουν ήδη δρομολογήσει δράσεις προσαρμογής στη γεωργία​, (eea.europa.eu: Τι έχει κάνει η Ευρωπαϊκή Ένωση μέχρι σήμερα για να βοηθήσει τον τομέα και τους γεωργούς να προσαρμοστούν;). Πράγματι, η γεωργία έχει οριστεί ως προτεραιότητα στα εθνικά σχέδια προσαρμογής των κρατών μελών, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, με συνήθη μέτρα όπως η ενημέρωση των αγροτών, τα έργα μείωσης του κινδύνου από ακραία καιρικά φαινόμενα, οι μηχανισμοί διαχείρισης κινδύνου και οι επενδύσεις σε υποδομές άρδευσης και αντιπλημμυρικής προστασίας, (eea.europa.eu: Τι έχει κάνει η Ευρωπαϊκή Ένωση μέχρι σήμερα για να βοηθήσει τον τομέα και τους γεωργούς να προσαρμοστούν;). Ωστόσο, υπάρχουν όρια στην αποτελεσματικότητα της προσαρμογής, καθώς με την άνοδο της παγκόσμιας θερμοκρασίας οι διαθέσιμες λύσεις προσαρμογής γίνονται λιγότερο αποτελεσματικές και σε ένα κόσμο θερμότερο (με άνοδο 2 °C ή και περισσότερο) πολλές από αυτές τις παρεμβάσεις θα είναι ανεπαρκείς​, (openknowledge.fao.org: Conclusions). Αυτό αναδεικνύει την ανάγκη η προσαρμογή να συμβαδίζει με την ταχεία μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, ώστε να μην ξεπεραστούν τα όρια αυτά και να διατηρηθεί η γεωργία βιώσιμη υπό το μεταβαλλόμενο κλίμα.

Συνοψίζοντας, η σύνδεση μεταξύ κλιματικής αλλαγής, γεωργικής παραγωγής και επισιτιστικής ασφάλειας είναι σύνθετη, αλλά επιστημονικά τεκμηριωμένη. Η κλιματική μεταβολή συνιστά σοβαρή απειλή για τη διατροφική επάρκεια σε παγκόσμιο επίπεδο. Ωστόσο, με έγκαιρη και συντονισμένη δράση καθίσταται εφικτό να ενισχύσουμε την ανθεκτικότητα του αγροδιατροφικού συστήματος και να εξασφαλίσουμε την επάρκεια τροφίμων σε έναν μεταβαλλόμενο πλανήτη. Οι επιλογές που λαμβάνονται σήμερα θα καθορίσουν όχι μόνο τη βιωσιμότητα της γεωργίας, αλλά και την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να απολαμβάνουν ασφαλή και θρεπτική διατροφή.

Συμπέρασμα

Συνολικά, η σύνδεση ανάμεσα στην κλιματική αλλαγή, τη γεωργική παραγωγή και την επισιτιστική ασφάλεια έχει πλέον τεκμηριωθεί επιστημονικά και επιβεβαιώνεται από τις τρέχουσες εξελίξεις ανά τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένης της Μεσογείου και της Ελλάδας. Οι επιπτώσεις της κλιματικής μεταβολής εκδηλώνονται με αυξανόμενη ένταση και πολυπλοκότητα, επηρεάζοντας την ποσότητα, την ποιότητα και τη σταθερότητα της παραγωγής τροφίμων.Παράλληλα, καθίσταται όλο και πιο εμφανής η ανάγκη για έγκαιρη προσαρμογή μέσω πρακτικών και πολιτικών που ενισχύουν την ανθεκτικότητα του αγροδιατροφικού τομέα. Αν και δεν υπάρχουν ενιαίες λύσεις για όλες τις περιοχές και τα συστήματα παραγωγής, ο συνδυασμός τοπικών και διεθνών πρωτοβουλιών, τεχνολογικής καινοτομίας και στοχευμένων πολιτικών παρεμβάσεων είναι ικανός να περιορίσει τις επιπτώσεις και να συμβάλει στη διατήρηση της διατροφικής επάρκειας υπό μεταβαλλόμενες κλιματικές συνθήκες.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν:

1.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%BB%CE%B9%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%B1%CE%B3%CE%AE
2.https://www.revenue.state.mn.us/guide/defining-agricultural-production
3.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BA%CF%81%CE%B1%CE%AF%CE%BF_%CE%BA%CE%B1%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%BA%CF%8C_%CF%86%CE%B1%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%BF
4.https://wikifarmer.com/library/el/article/%CF%84%CE%B9-%CE%B5%CE%AF%CE%BD%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%83%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B1%CF%83%CF%86%CE%AC%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CE%B1
5.https://thessalikigi.gr/klimatiki-allagi-kai-georgia-sti-thessalia-i-anagkaiotita-kataskevis-neon-fragmaton/
6.https://www.gaia365.gr/perivallon/390286/pos-oi-metavoles-ton-klimatikon-parametron-epireazoun-ti-georgia-ta-teleftaia-30-xronia-stin-ellada
7.https://www.naftikachronika.gr/2025/03/10/oi-kalliergeies-trofimon-se-kindyno-apo-tin-klimatiki-allagi/
8.https://www.neolaia.gr/2025/03/05/i-klimatiki-allagi-epireazei-tis-kalliergeies-trofimon-analytikos-chartis/
9.https://www.in.gr/2025/02/16/economy/trofima-kai-klimatiki-allagi-gia-nea-anodo-timon-2025-proeidopoioun-oi-eidikoi/#:~:text=%CE%A4%CE%BF%202025%20%CE%B8%CE%B1%20%CE%B4%CE%BF%CF%8D%CE%BC%CE%B5%20%CE%B1%CF%85%CE%BE%CE%AE%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82,%CE%B1%CE%BB%CF%85%CF%83%CE%AF%CE%B4%CE%B1%20%CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CF%84%CE%B7%CE%BD%20%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%83%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE%B1%CF%83%CF%86%CE%AC%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CE%B1
10.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1
11.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CF%81%CF%89%CF%84%CE%BF%CE%B3%CE%B5%CE%BD%CE%AE%CF%82_%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE%B3%CE%AE
12.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%B5%CF%89%CF%81%CE%B3%CE%AF%CE%B1_(%CE%B4%CF%81%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B7%CF%81%CE%B9%CF%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1)
13.https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/downloads/outreach/IPCC_AR6_WGII_FactSheet_FoodAndWater.pdf#:~:text=Climate%20change%20has%20contributed%20to,systems%20are%20projected%20to%20increase
14.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9B%CE%B5%CE%BA%CE%AC%CE%BD%CE%B7_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%9C%CE%B5%CF%83%CE%BF%CE%B3%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CF%85
15.https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/chapter/ccp4/#:~:text=shown%20that%20virtually%20all%20parts,being%20and%20cultural%20heritage.%20%7BCCP4.1.2
16.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CF%85%CE%B2%CE%B5%CF%81%CE%BD%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%95%CF%80%CE%B9%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%AE_%CE%B3%CE%B9%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CE%91%CE%BB%CE%BB%CE%B1%CE%B3%CE%AE_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%9A%CE%BB%CE%AF%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%82
17.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9E%CE%B7%CF%81%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%B1
18.https://geo.libretexts.org/Bookshelves/Geography_(Physical)/The_Physical_Environment_(Ritter)/07%3A_Atmospheric_Moisture/7.05%3A_Global_Patterns_of_Precipitation
19.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%BB%CE%AF%CE%BC%CE%B1
20.https://knowledge4policy.ec.europa.eu/publication/ar6-synthesis-report-climate-change-2023_en#:~:text=Climate%20change%20has%20reduced%20food,water%20scarcity%20for%20at%20least
21.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%B6%CF%8E%CE%BD%CE%B7
22.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B9%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%AE%CF%82_%CE%9F%CF%81%CE%B3%CE%AC%CE%BD%CF%89%CF%83%CE%B7_%CE%A4%CF%81%CE%BF%CF%86%CE%AF%CE%BC%CF%89%CE%BD_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%93%CE%B5%CF%89%CF%81%CE%B3%CE%AF%CE%B1%CF%82
23.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CE%BC%CF%80%CF%8C%CE%BA%CE%B9
24.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%8C%CE%B3%CE%B9%CE%B1
25.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%B9%CF%84%CE%AC%CF%81%CE%B9
26.https://www.fao.org/in-action/scala/news/news/news-detail/8-key-messages-about-climate-risks-to-agrifood-systems-from-the-ipcc-s-sixth-assessment-report/en#:~:text=hazards%20have%20become%20more%20common%2C,2010%20due%20to%20climate%20change
27.https://en.wikipedia.org/wiki/Heat_wave
28.https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3676804/
29.https://www.cmcc.it/article/climate-change-threatens-future-of-farming-in-europe#:~:text=Adverse%20impacts%20of%20climate%20change,events%20negatively%20affecting%20the%20sector
30.https://wikifarmer.com/library/el/article/τι-είναι-η-εξατμισοδιαπνοή
31.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CF%81%CE%BF%CF%87%CE%AE
32.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%BB%CE%B7%CE%BC%CE%BC%CF%8D%CF%81%CE%B1
33.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%86%CF%81%CE%B4%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%B7
34.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A5%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%B8%CE%AD%CF%81%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CF%83%CE%B7_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CF%80%CE%BB%CE%B1%CE%BD%CE%AE%CF%84%CE%B7
35.https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/downloads/outreach/IPCC_AR6_WGII_FactSheet_FoodAndWater.pdf#:~:text=Drought%20and%20flood%20risks%20and,Ch4
36.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%8D%CF%83%CF%89%CE%BD%CE%B1%CF%82
37.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%AF_%CE%BA%CF%85%CE%BA%CE%BB%CF%8E%CE%BD%CE%B5%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%BA%CE%BB%CE%B9%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%B1%CE%B3%CE%AE
38.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CF%85%CF%81%CE%BA%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CE%AC
39.https://www.medecc.org/wp-content/uploads/2020/11/MedECC_MAR1_3_2_Food.pdf#:~:text=Climate%20extremes%20pose%20a%20threat,total%20fish%20landings%20in%20the
40.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%B9%CE%B3%CE%AF%CE%B4%CE%B1
41.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%88%CE%BD%CF%84%CE%BF%CE%BC%CE%B1
42.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CF%81%CE%AC%CF%83%CE%B9%CF%84%CE%BF
43.https://www.medecc.org/wp-content/uploads/2020/11/MedECC_MAR1_3_2_Food.pdf#:~:text=production%20and%20for%20most%20crops,markets%20due%20to%20environmental%20crises
44.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%86%CE%BD%CE%BF%CE%B4%CE%BF%CF%82_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CF%83%CF%84%CE%AC%CE%B8%CE%BC%CE%B7%CF%82_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%B8%CE%AC%CE%BB%CE%B1%CF%83%CF%83%CE%B1%CF%82
45.https://www.sciencedirect.com/topics/earth-and-planetary-sciences/salinization
46.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A1%CF%8D%CE%B6%CE%B9
47.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%AF%CE%B3%CF%85%CF%80%CF%84%CE%BF%CF%82
48.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AF%CE%B1
49.https://www.medecc.org/wp-content/uploads/2020/11/MedECC_MAR1_3_2_Food.pdf#:~:text=Sea%20level%20rise%20will%20also,fish%20and%20marine%20invertebrates%20around
50.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B9%CE%BF%CE%BE%CE%B5%CE%AF%CE%B4%CE%B9%CE%BF_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%AC%CE%BD%CE%B8%CF%81%CE%B1%CE%BA%CE%B1
51.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%84%CE%BC%CF%8C%CF%83%CF%86%CE%B1%CE%B9%CF%81%CE%B1
52.http://votaniki.gr/vlastisi/symantika-oikosystimata/livadia/fotosynthesi-anapnoi-kai-diapnoi-sta-livadika-fyta/
53.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CF%81%CE%B9%CE%B8%CE%AC%CF%81%CE%B9
54.https://www.medecc.org/wp-content/uploads/2020/11/MedECC_MAR1_3_2_Food.pdf#:~:text=nutritional%20chal%02lenges%20%28Uddling%20et%20al,western%20locations%20of
55.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9B%CE%B5%CE%B9%CF%88%CF%85%CE%B4%CF%81%CE%AF%CE%B1
56.https://www.medecc.org/wp-content/uploads/2020/11/MedECC_MAR1_3_2_Food.pdf#:~:text=Climate%20projections%20show%20a%20decrease,emerg%02ing%20pests%20and%20pathogens%2C%20and
57.https://www.eea.europa.eu/el
58.https://www.airclim.org/acidnews/climate-change-threat-european-farming#:~:text=Yields%20from%20non,rise%20in%20the%20coming%20decades
59.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CF%8C%CF%84%CE%B9%CE%B1_%CE%95%CF%85%CF%81%CF%8E%CF%80%CE%B7
60.https://www.medecc.org/wp-content/uploads/2020/11/MedECC_MAR1_3_2_Food.pdf#:~:text=Climate%20extremes%20pose%20a%20threat,total%20fish%20landings%20in%20the
61.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CE%BF%CF%84%CE%B9%CE%BF%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%91%CF%83%CE%AF%CE%B1
62.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CF%8D%CF%81%CE%B7_%CE%98%CE%AC%CE%BB%CE%B1%CF%83%CF%83%CE%B1
63.https://www.american.edu/sis/news/20230913-six-questions-about-this-year-s-climate-shocks.cfm
64.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A1%CF%89%CF%83%CE%AF%CE%B1
65.https://ti-einai.gr/evropaikos-notos/
66.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%85%CF%81%CF%89%CF%80%CE%B1%CF%8A%CE%BA%CE%AE_%CE%88%CE%BD%CF%89%CF%83%CE%B7
67.https://www.medecc.org/wp-content/uploads/2020/11/MedECC_MAR1_3_2_Food.pdf#:~:text=nutritional%20chal%02lenges%20%28Uddling%20et%20al,western%20locations%20of
68.https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/4/2022/11/SRCCL_Chapter_5.pdf#:~:text=as%20150%C2%A0million%20people%20into%20protein,than%20on%20legumes%20and%20no
69.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A5%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%B1_%CE%B1%CF%84%CE%BC%CF%8C%CF%83%CF%86%CE%B1%CE%B9%CF%81%CE%B1%CF%82
70.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CF%8D%CE%BA%CE%B7%CF%84%CE%B1%CF%82
71.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%86%CE%BB%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%BE%CE%AF%CE%BD%CE%B7
72.https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/downloads/outreach/IPCC_AR6_WGII_FactSheet_FoodAndWater.pdf#:~:text=Climate,high%20confidence
73.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BA%CF%80%CE%BF%CE%BC%CF%80%CE%AD%CF%82_%CE%B1%CE%B5%CF%81%CE%AF%CF%89%CE%BD_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%B8%CE%B5%CF%81%CE%BC%CE%BF%CE%BA%CE%B7%CF%80%CE%AF%CE%BF%CF%85
74.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%85%CE%BC%CF%86%CF%89%CE%BD%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%A0%CE%B1%CF%81%CE%B9%CF%83%CE%B9%CE%BF%CF%8D
75.https://www.climate.gov/maps-data/climate-data-primer/predicting-climate/climate-models
76.https://sealevel.nasa.gov/ipcc-ar6-sea-level-projection-tool?psmsl_id=1476&info=true
77.https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/downloads/outreach/IPCC_AR6_WGII_FactSheet_FoodAndWater.pdf#:~:text=large%20areas%20of%20northern%20South,Ch4
78.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CF%84%CE%B7%CE%BD%CE%BF%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%86%CE%AF%CE%B1
79.https://www.fao.org/fileadmin/templates/cpesap/C-RESAP_Info_package/Links/Module_3/Impacts_cc_on_livestock_production.pdf#:~:text=Heat%20stress%2C%20water%20demand%20and,of%20the%20available%20studies%20indicate
80.https://www.fao.org/fileadmin/templates/cpesap/C-RESAP_Info_package/Links/Module_3/Impacts_cc_on_livestock_production.pdf#:~:text=It%20is%20likely%20that%20some,may%20become%20shorter%20in%20many
81.https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/downloads/outreach/IPCC_AR6_WGII_FactSheet_FoodAndWater.pdf#:~:text=Climate%20change%20is%20projected%20to,food%20security%20and%20the%20economy
82.https://unric.org/el/17-%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%87%CE%BF%CE%B9-%CE%B2%CE%B9%CF%89%CF%83%CE%B9%CE%BC%CE%B7%CF%83-%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%80%CF%84%CF%85%CE%BE%CE%B7%CF%83/
83.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A5%CF%80%CE%BF%CF%83%CE%B1%CF%87%CE%AC%CF%81%CE%B9%CE%B1_%CE%91%CF%86%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AE
84.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CF%8C%CF%84%CE%B9%CE%B1_%CE%91%CF%83%CE%AF%CE%B1
85.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B5%CE%BD%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%91%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AE
86.https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/about/frequently-asked-questions/keyfaq3/#:~:text=populations%20the%20hardest,South%20Asia%20and%20Central%20America
87.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%85%CF%81%CF%8E%CF%80%CE%B7
88.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CF%8C%CF%81%CE%B5%CE%B9%CE%B1_%CE%91%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AE
89.https://openknowledge.fao.org/server/api/core/bitstreams/1f1879d7-9cd7-4817-ac49-3b04817ef4a9/content#:~:text=toward%20low%20emission%20and%20climate,and%20agriculture%20for%20the%20future
90.https://climate-adapt.eea.europa.eu/en/eu-adaptation-policy/sector-policies/agriculture#:~:text=Climate%20exposed%20sectors%20like%20the,landscape%20diversification%20and%20urban%20agriculture
91.https://en.wikipedia.org/wiki/Soil_moisture
92.https://en.wikipedia.org/wiki/Agroforestry
93.https://ypen.gov.gr/perivallon/klimatiki-allagi/prosarmogi-stin-klimatiki-allagi/
94.https://agriculture.ec.europa.eu/common-agricultural-policy_el
95.https://www.eea.europa.eu/el/articles/i-prosarmogi-stin-klimatiki-allagi#:~:text=%CE%9F%20%CE%B3%CE%B5%CF%89%CF%81%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82%20%CF%84%CE%BF%CE%BC%CE%AD%CE%B1%CF%82%20%CF%84%CE%B7%CF%82%20%CE%95%CE%95,%CF%84%CE%B1%20%CE%BA%CF%81%CE%AC%CF%84%CE%B7%20%CE%BC%CE%AD%CE%BB%CE%B7%20%CF%84%CE%B7%CF%82%20%CE%95%CE%95
96.https://openknowledge.fao.org/server/api/core/bitstreams/0e0d0aef-a8f9-40ea-9024-a79c320d0fc5/content#:~:text=around%20the%20world,based%20adaptation%20does