Καρλ Σαγκάν – Η εκλεπτυσμένη τέχνη ανίχνευσης της ανοησίας

Ο Carl Sagan γεννήθηκε σαν σήμερα, στις 9 Νοεμβρίου του 1934. Αστρονόμος, αστροφυσικός, συγγραφέας εκλαϊκευμένων επιστημονικών έργων, πολυπράγμων. Μια φωτεινή διάνοια. Στο βιβλίο του “Στοιχειωμένος κόσμος. Επιστήμη: Κερί μες στο σκοτάδι”  άφησε κληρονομιά στην ανθρωπότητα μια μέθοδο και μερικά σημαντικά εργαλεία σκεπτικισμού. Ας τα διαβάσουμε.

“Υπάρχει μια μέθοδος δοκιμής και επαλήθευσης, η δοκιμή του καταναλωτή. Τι υπάρχει μέσα στην εργαλειοθήκη; Εργαλεία σκεπτικισμού.

Αυτό στο οποίο καταλήγει ο σκεπτικισμός είναι τα μέσα οικοδόμησης της κατανόησης, ενός λογικού επιχειρήματος – και ιδιαιτέρως σημαντικού για να αναγνωρίζει δηλαδή κανείς ένα εσφαλμένο ή απατηλό επιχείρημα. Το ερώτημα είναι όχι αν μας αρέσει το συμπέρασμα που προκύπτει από μια λογική σειρά αλλά αν το συμπέρασμα ακολουθεί τη βάση του συλλογισμού ή την απαρχή του και αν αυτή η βάση είναι αληθινή.

Μερικά από τα εργαλεία:

• Πρέπει να υπάρξει ανεξάρτητη επιβεβαίωση των “γεγονότων”, όποτε αυτό είναι δυνατόν.
• Ενθάρρυνση του ουσιαστικού διαλόγου επί της μαρτυρίας, από  παράγοντες που είναι σε θέση να έχουν γνώση όλων των απόψεων.
• Τα επιχειρήματα από αυθεντίες έχουν λιγοστή βαρύτητα – οι “αυθεντίες” έχουν κάνει λάθη στο παρελθόν. Θα ξανακάνουν και στο μέλλον. Ίσως  ένας καλύτερος τρόπος να το εκφράσει κανείς αυτό είναι ότι στην επιστήμη δεν υπάρχουν αυθεντίες· το πολύ-πολύ ειδικοί.
• Η εξέταση περισσότερων από μιας υποθέσεων. Αν πρέπει να εξηγηθεί κάτι σκεφτείτε όλους τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους αυτό θα μπορούσε να εξηγηθεί. Έπειτα σκεφτείτε τις δοκιμές με τις οποίες θα μπορούσατε να απορρίψετε συστηματικά καθεμιά από τις εναλλακτικές λύσεις. Αυτή που διασώζεται, δηλαδή η υπόθεση που ανθίσταται στην απόρριψη, η“Δαρβινική επιλογή” ανάμεσα σε “πολλαπλές ενεργές υποθέσεις” έχει πολύ μεγαλύτερη πιθανότητα να είναι η σωστή απάντηση, παρά να έχετε απλώς ασπαστεί την πρώτη ιδέα που έχει συλλάβει η φαντασία σας.
• Προσπαθήστε να μην κολλάτε υπερβολικά σε μια υπόθεση μόνο και επειδή την έχετε κάνει εσείς. Δεν είναι παρά ένας ενδιάμεσος σταθμός στην επιδίωξη της γνώσης. Αναρωτηθείτε γιατί σας αρέσει αυτή η ιδέα. Συγκρίνατε την τίμια με τις εναλλακτικές. Δείτε αν μπορείτε να βρείτε αιτίες για να την απορρίψετε. Αν δεν το κάνετε εσείς, θα το κάνουν οι άλλοι.
• Προσδιορίστε την ποσότητα. Αν ό,τι εξηγείται έχει κάποιο μέτρο, κάποια αριθμητική ποσότητα που του αποδίδεται, θα είστε πολύ πιο εύκολα σε θέση να διακρίνετε ανάμεσα στις ανταγωνιστικές υποθέσεις. Αυτό που είναι αόριστο και σχετικό με την ποιότητα είναι ανοικτό σε πολλές εξηγήσεις. Φυσικά υπάρχουν αλήθειες που πρέπει να τις αναζητήσουμε σε πολλά ποιοτικά θέματα που υποχρεωνόμαστε να αντιμετωπίσουμε αλλά είναι πολύ πιο ενδιαφέρον να τις βρούμε μόνοι μας.
• Αν υπάρχει μια αλυσίδα επιχειρημάτων τότε ο κάθε κρίκος της πρέπει να δουλέψει (συμπεριλαμβανόμενης και της βάσης του συλλογισμού) – και όχι μόνο οι περισσότεροι από αυτούς.·
• Το ξυράφι του Οκάμ. Αυτή η βολική εμπειρική μέθοδος μας παροτρύνει, όταν αντιμετωπίζουμε δυο υποθέσεις που εξηγούν τα δεδομένα το ίδιο καλά, να διαλέγουμε την απλούστερη.
• Να ρωτάτε πάντα αν είναι δυνατόν να είναι μια υπόθεση πλαστή, τουλάχιστον αρχικά. Θεωρήματα που δεν υπόκεινται σε δοκιμασία και δεν είναι δυνατόν να ανασκευαστούν, δεν αξίζουν ιδιαίτερα. Σκεφτείτε τη μεγάλη ιδέα ότι το πλανητικό μας Σύστημα και όλα μέσα σε αυτό δεν είναι παρά ένα στοιχειώδες σωματίδιο – ας πούμε ένα ηλεκτρόνιο – μέσα σε ένα πολύ μεγαλύτερο Σύμπαν. Αλλά αν δεν μπορέσουμε να πάρουμε ποτέ πληροφορίες έξω από το δικό μας Σύστημα, τότε πώς είναι δυνατό να ανασκευαστεί αυτή η ιδέα; Πρέπει να είστε σε θέση να ελέγχετε τους ισχυρισμούς. Οι αθεράπευτοι σκεπτικιστές πρέπει να έχουν την ευκαιρία να παρακολουθούν τα επιχειρήματά σας, να επαναλαμβάνουν τα πειράματά σας και να βλέπουν αν θα καταλήξουν στο ίδιο αποτέλεσμα.
  

  ---

Επιπλέον κάθε καλή εργαλειοθήκη για ανίχνευση ανοησιών, πρέπει να μας μάθει τι να κάνουμε όταν ένας ισχυρισμός εξελίσσεται σε γνώση, αλλά και τι πρέπει να μην κάνουμε. Μας βοηθάει να αναγνωρίζουμε τις πιο κοινές και επικίνδυνες πλάνες της λογικής και της ρητορείας. Πολλά παραδείγματα μπορούν να βρεθούν στη θρησκεία και την πολιτική, γιατί αυτοί που τις ασκούν είναι τόσο συχνά υποχρεωμένοι να δικαιολογήσουν δυο αντιφατικά θεωρήματα

Μεταξύ αυτών των εσφαλμένων αντιλήψεων είναι:

• Ad hominem – Στα Λατινικά σημαίνει “στον άνθρωπο”, επίθεση σε αυτόν που επιχειρηματολογεί και όχι στο επιχείρημα (π.χ. Ο αξιότιμος Δρ. Σμιθ είναι ένας γνωστός φανατικός της Βίβλου και έτσι οι αντιρρήσεις του στην εξέλιξη δεν πρέπει να παίρνονται στα σοβαρά)·
• Επιχείρημα από μια αυθεντία (π.χ. Ο Πρόεδρος Ρίτσαρντ Νίξον έπρεπε να επανεκλεγεί γιατί έχει ένα μυστικό σχέδιο για να τερματιστεί ο πόλεμος στη νοτιοανατολική Ασία – αλλά επειδή ήταν μυστικό, δεν υπήρχε τρόπος για το εκλογικό σώμα να αναλύσει τις αρετές του. Το επιχείρημα κατέληγε στο ότι έπρεπε να τον εμπιστευτούν επειδή ήταν Πρόεδρος: λάθος, όπως προέκυψε)·
• Επιχείρημα από αντίξοες συνθήκες (π.χ. Ένας Θεός που να απονέμει τιμωρία και ανταμοιβή πρέπει να υπάρχει, γιατί αν δεν υπάρχει, τότε η κοινωνία θα ήταν πολύ πιο άναρχη και επικίνδυνη – ίσως και να μην μπορούσε καν να κυβερνηθεί*. Ή: ο κατηγορούμενος σε μια δίκη για χρόνο που πήρε μεγάλες διαστάσεις πρέπει να θεωρηθεί ένοχος, αλλιώς αυτό θα ήταν μια ενθάρρυνση για άλλους άνδρες να σκοτώσουν τη γυναίκα τους)·
• Επίκληση στην άγνοια – ο ισχυρισμός που δεν έχει αποδειχτεί λανθασμένος πρέπει να είναι σωστός και τανάπαλιν (π.χ. Δεν υπάρχουν πειστικές αποδείξεις ότι τα U.F.0 δεν επισκέφθηκαν τη Γη. Γι’ αυτό τα U.F.0 υπάρχουν – και υπάρχει έλλογη ζωή κάπου αλλού μέσα στο Σύμπαν. Ή: μπορεί να υπάρχουν εβδομήντα άλλοι κόσμοι, αλλά ούτε ένας δεν είναι γνωστό ότι έχει την ηθική εξέλιξη της Γης. Έτσι είμαστε ακόμα στο επίκεντρο του Σύμπαντος). Αυτή η ανυπομονησία με την αμφιβολία μπορεί να καταρριφτεί από τη φράση: η απουσία των αποδείξεων δεν σημαίνει την απόδειξη της απουσίας.
• Ειδική έκκληση, συχνά για να σωθεί ένα θεώρημα σε βαθιά ρητορική σύγχυση (π.χ. Πώς μπορεί ένας ελεήμων Θεός να καταδικάζει τις μελλοντικές γενιές σε βασανιστήρια επειδή, κόντρα στις εντολές Του, μια γυναίκα παρέσυρε έναν άντρα και έφαγε ένα μήλο; Ειδική έκκληση: δεν καταλαβαίνετε το ευαίσθητο δόγμα της ελεύθερης βούλησης. Ή: πώς μπορεί να υπάρχει ένας ισότιμος Θεός Πατέρας, Υιός και Άγιο Πνεύμα; Ειδική έκκληση: δεν καταλαβαίνετε το Θείο μυστήριο της Τριάδος. Ή: πώς μπορεί ο Θεός να επιτρέπει στους πιστούς του Ιουδαϊσμού, της Χριστιανοσύνης και του Ισλάμ -που ο καθένας με τον τρόπο του απολαμβάνει τα μέτρα της αγάπης και της καλοσύνης – να διαπράττουν τόσα πολλά αδικήματα επί τόσο καιρό; Ειδική έκκληση: δεν καταλαβαίνετε και πάλι την ελεύθερη βούληση και όπως και να έχει ο Θεός κινείται με μυστήριο τρόπο)·
• Το να εκλιπαρείς για μια ερώτηση, σημαίνει να προϋποθέτεις την απάντηση (π.χ. Πρέπει να θεσπίσουμε τη θανατική ποινή για να αποθαρρύνουμε το βίαιο έγκλημα. Αλλά τα ποσοστά του βίαιου εγκλήματος μειώνονται όταν επιβάλλεται θανατική ποινή; Ή: το χρηματιστήριο έπεσε χθες εξαιτίας μιας τεχνικής ρύθμισης και της ανάληψης των κερδών από τους επενδυτές. Αλλά υπάρχει κάποια ανεξάρτητη απόδειξη για το ρόλο που έπαιξε αυτή η “ρύθμιση” και τα κέρδη· μάθαμε κάτι· από αυτή την υποτιθέμενη εξήγηση;)·
• Η συλλογή δειγμάτων παρατήρησης που λέγεται επίσης και απαρίθμηση ευνοϊκών συνθηκών ή όπως το περιέγραψε ο φιλόσοφος Φράνσις Μπέικον να μετράς τα κέρδη και να ξεχνάς τις απώλειες* (π.χ. Ένα κράτος κομπάζει  για τους προέδρους του, αλλά σιωπά για τους κατ’ εξακολούθησαν δολοφόνους του)·
• Στατιστική των μικρών αριθμών – ένας στενός συγγενής της συλλογής δειγμάτων παρατήρησης (π.χ. «Λένε ότι ένα στα πέντε άτομα είναι Κινέζος. Πώς είναι δυνατόν; Εγώ ξέρω εκατοντάδες ανθρώπους και κανείς τους δεν είναι Κινέζος». Ή «Έριξα τρία εφτάρια στη σειρά απόψε, αποκλείεται να χάσω».)·
• Παρεξήγηση της φύσης της στατιστικής (π.χ.)· Ο Πρόεδρος Αϊζενχάουερ εξέφρασε έκπληξη και ανησυχία όταν ανακάλυψε ότι πάνω από το μισό όλων των Αμερικανών -έχουν δείκτη ευφυΐας κάτω από το μέσο όρο
• Ασυνέπεια (π.χ. Με σύνεση προετοιμάζεστε για το χειρότερο το οποίο ένας πιθανώς στρατιωτικός εχθρός γνωρίζετε ότι είναι ικανός, αλλά αδιαφορείτε πλήρως για τις επιστημονικές συνέπειες των κινδύνων για το περιβάλλον επειδή αυτοί δεν έχουν “αποδειχτεί”. Ή: αποδίδετε τη φθίνουσα, σύμφωνα με τους υπολογισμούς, μέση διάρκεια ζωής στην πρώην Σοβιετική Ένωση στα λάθη του κομμουνισμού πριν από πολλά χρόνια, αλλά δη αποδίδετε ποτέ τον υψηλό δείκτη παιδικής θνησιμότητας των ΗΠΑ (τώρα υψηλότερο απ. όλες τις κύριες βιομηχανικές χώρες) στα λάθη του καπιταλισμού. Ή: θεωρείτε ότι είναι λογικό να υπάρχει για πάντα το Σύμπαν, αλλά δεν κρίνετε σωστά την πιθανότητα ότι είχε διάρκεια και στο παρελθόν.)·
• Non sequitur – στα Λατινικά σημαίνει “δεν ακολουθεί λογικά” (π.χ. Το έθνος μας θα διατηρηθεί επειδή ο Θεός είναι μεγάλος. Αλλά σχεδόν όλα τα έθνη ισχυρίζονται το ίδιο. Η γερμανική διατύπωση είναι: “Gott mit uns”). Συχνά όσοι πέφτουν σε αυτή την πλάνη, απλώς παραλείπουν να αναγνωρίσουν τις εναλλακτικές πιθανότητες·
• Post hoc, ergo propter hoc – Σημαίνει στα Λατινικά “Συνέβη μετά, άρα είχε προκληθεί από πριν” (π.χ. Ο Τζέιμυ Κάρντιναλ Σιν, αρχιεπίσκοπος της Μανίλα: «Ξέρω μια εικοσιεξάχρονη που μοιάζει με εξηντάρα επειδή παίρνει [αντισυλληπτικά] χάπια». Ή: «Προτού να αρχίσουν οι γυναίκες να ψηφίζουν δεν υπήρχαν πυρηνικά όπλα».)·
• Ερώτηση χωρίς νόημα (π.χ. Τι συμβαίνει όταν μια ακατανίκητη δύναμη συναντήσει ένα ακίνητο αντικείμενο; Μα αν υπήρχε κάτι τέτοιο, δηλαδή μια ακατανίκητη δύναμη, τότε δεν θα υπήρχε ακίνητο αντικείμενο και τανάπαλιν.)·
• Αποκλεισμός του τρίτου, ή λάθος διχοτόμηση – αν σκεφτούμε μόνο τα δυο άκρα σε μια σειρά από ενδιάμεσες πιθανότητες (π.χ. «Σίγουρα παίρνω το μέρος του, ο άντρας μου είναι τέλειος. Εγώ κάνω πάντοτε λάθος». Ή: «Είτε αγαπάς την πατρίδα σου είτε τη μισείς». Ή: «Αν δεν είσαι μέρος της λύσης είσαι μέρος του προβλήματος».)·
• Το βραχυπρόθεσμο ενάντια στο μακροπρόθεσμο – ένα θέμα του “αποκλεισμός του τρίτου”, αλλά τόσο σημαντικό που το σημειώνουμε για να τύχει ειδικής προσοχής (π.χ. Δεν έχουμε την οικονομική δυνατότητα να θρέψουμε τα υποσιτισμένα παιδιά και να μορφώσουμε τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας. Πρέπει να αντιμετωπίσουμε επειγόντως το έγκλημα στους δρόμους. Ή: Γιατί να εξερευνούμε το Διάστημα ή να στηρίζουμε την “αναγνωρισμένη” επιστήμη όταν έχουμε ένα τόσο μεγάλο έλλειμμα στον προϋπολογισμό μας;)·
• Ολισθηρή κλίση που συνδέεται με τον “αποκλεισμό του τρίτου” (π.χ. Αν επιτρέψουμε την έκτρωση κατά τους πρώτους μήνες της εγκυμοσύνης, θα είναι αδύνατο να εμποδίσουμε το θάνατο [δολοφονία] ενός νεογέννητου.)·
• Σύγχυση στο συσχετισμό και την αιτιολόγηση (π.χ. Μια έρευνα δείχνει ότι περισσότεροι απόφοιτοι κολεγίου είναι ομοφυλόφιλοι απ’ ότι εκείνοι που έχουν χαμηλότερη μόρφωση. Άρα η μόρφωση κάνει τους άντρες γκέι. Ή: οι σεισμοί των Άνδεων συσχετίζονται με το πλησίασμα του πλανήτη Ουρανού· γι’ αυτό – παρά την απουσία ενός τέτοιου συσχετισμού για τον κοντινότερο πιο συμπαγή πλανήτη Δία – το τελευταίο προκαλεί το προηγούμενο*.)·
• Ο αχυράνθρωπος – που γελοιοποιεί μια θέση για να την κάνει πιο ευάλωτη(π.χ. Οι επιστήμονες υποθέτουν ότι τα έμβια όντα συντίθενται τυχαία – μια διατύπωση που εσκεμμένα αγνοεί τη βασική Δαρβινική αντίληψη ότι ο “τροχός της Φύσης γυρίζει”, σώζοντας ότι λειτουργεί και απορρίπτοντας ότι δεν λειτουργεί Ή: – και αυτό είναι μια ακόμα πλάνη του βραχυπρόθεσμου/μακροπρόθεσμοι – οι περιβαλλοντολόγοι νοιάζονται περισσότερο για τα σαλιγκάρια και τις κουκουβάγιες παρά για τον άνθρωπο.)’
• Απωθημένες αποδείξεις ή μισές αλήθειες (π.χ. Μια εκπληκτικά ακριβής και. ευρέως διαδεδομένη “προφητεία” για τη δολοφονική απόπειρα .κατά του Προέδρου Ρέιγκτπ που έδειξε η τηλεόραση. Ωστόσο, μια σημαντική λεπτομέρεια: είχε άραγε γυριστεί πριν ή μετά το συμβάν; Ή: οι καταχρήσεις της κυβέρνησης χρειάζονται. μια επανάστασή, ακόμα και αν δεν μπορείς να κάνεις ομελέτα χωρίς να σπάσεις αυγά Ναι, όμως υπάρχει πιθανότητα να γίνει μια επανάσταση κατά την οποία θα σκοτώνονταν περισσότεροι άνθρωποι απ’ ό,τι με το προηγούμενο καθεστώς. Τι συμπεραίνει κανείς έχοντας και την εμπειρία άλλων επαναστάσεων; Είναι άραγε όλες οι επαναστάσεις κατά των καταπιεστικών συστημάτων επιθυμητέ.; και προς το συμφέρον των ανθρώπων;)·
• Πονηρές υπεκφυγές (π.χ. Ο διαχωρισμός των εξουσιών στο Σύνταγμα των ΗΠΑ καθορίζει ότι οι ΗΠΑ μπορεί να μην διεξάγουν έναν πόλεμο χωρίς την κήρυξή του από το Κογκρέσο. Από την άλλη, οι Πρόεδροι έχουν τον έλεγχο της εξωτερικής πολιτικής και τη διεξαγωγή των πολέμων, που είναι εν δυνάμει εξουσιαστικά όργανα ώστε να κατορθώσουν να επανεκλεγούν. Οι Πρόεδροι των πολιτικών κομμάτων μπορούν λοιπόν να μπουν στον πειρασμό να οργανώνουν πολέμους και έπειτα να τους ονομάζουν κάπως αλλιώς – “δραστηριότητες της αστυνομίας”, “ένοπλες εισβολές”, “προστατευτικές απεργίες αντίδρασης”, “ειρηνευτικά κινήματα”, “προφύλαξη των αμερικανικών συμφερόντων” και μια μεγάλη ποικιλία από “επιχειρήσεις”, όπως “Επιχείρηση Δίκαιης Υπόθεσης”. Οι ευφημισμοί για τον πόλεμο είναι ένα από τα διαδεδομένα γλωσσικά εφευρήματα για πολιτικούς σκοπούς. Ο Ταλεϊράνδος είπε: «Μια σημαντική τέχνη της πολιτικής είναι να βρίσκει νέα ονόματα για τους θεσμούς, οι οποίοι με τα παλιά ονόματα έχουν γίνει αποκρουστικοί στο κοινό».).

Γνωρίζοντας ότι υπάρχουν παρόμοιες λογικές και ρητορικές πλάνες, τις αποβάλλουμε από την εργαλειοθήκη μας. Όπως όλα τα εργαλεία, έτσι και η εργαλειοθήκη της ανίχνευσης ανοησιών μπορεί να χρησιμοποιηθεί με λανθασμένο τρόπο, με την εφαρμογή της εκτός θέματος ή ακόμα με την χρησιμοποίησή της ως έναν μηχανικό, εναλλακτικό τρόπο σκέψης. Αλλά αν εφαρμοστεί σωστά, τότε μπορεί να αλλάξει σημαντικά τον κόσμο.”

Επιλεγμένα αποσπάσματα από το βιβλίο του Καρλ Σαγκάν – Στοιχειωμένος κόσμος. Επιστήμη: Κερί μες στο σκοτάδι – μετάφραση: Αιμιλία Μανούση · Έσοπτρον, 1998