EDMO: Πώς διαμορφώθηκαν οι τάσεις παραπληροφόρησης στην Ευρώπη τον μήνα Οκτώβριο;

Στην ιστοσελίδα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Ψηφιακών Μέσων (European Digital Media Observatory – EDMO) στις 15 Νοεμβρίου δημοσιεύτηκε η επισκόπηση των τάσεων του φαινομένου της παραπληροφόρησης στην Ευρώπη, για τον μήνα Οκτώβριο. Συλλέγοντας δεδομένα από 28 οργανισμούς-μέλη που ασχολούνται με τον έλεγχο γεγονότων – ένας από αυτούς είναι και τα Ellinika Hoaxes – το EDMO καταγράφει εκείνα τα αφηγήματα που γνώρισαν τη μεγαλύτερη διάδοση.

Κυριότερες τάσεις

Κυριαρχεί η παραπληροφόρηση που σχετίζεται με τον πόλεμο – Διπλασιασμός του ποσοστού της συγκριτικά με τον προηγούμενο μήνα

Οι οργανισμοί ελέγχου γεγονότων του δικτύου του EDMΟ δημοσίευσαν 1,270 άρθρα κατάρριψης ψευδών ή παραπλανητικών ισχυρισμών. Ειδικότερα, σύμφωνα με την ανασκόπηση του Παρατηρητηρίου, το 22% του συνόλου σχετιζόταν με τη Ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Αντίστοιχα, το 10% των άρθρων κατάρριψης αφορούσε την κλιματική αλλαγή ενώ ένα 9% την πανδημία της COVID-19. Σημειώνεται πως, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, η παραπληροφόρηση που σχετίζονταν με τον πόλεμο στην Ουκρανία εμφάνισε διπλάσιο ποσοστό σε σύγκριση με τον μήνα Σεπτέμβριο. Χαρακτηριστικά, σε χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης το ποσοστό της αρθρογραφίας των οργανισμών γεγονότων για τον πόλεμο ξεπέρασε το 50%.

Στο ακόλουθο γράφημα αποτυπώνονται οι τάσεις (ποσοστά επί του συνόλου των άρθρων κατάρριψης) ανά θέμα (υγειονομική κρίση, πόλεμος, κλιματική κρίση) για κάθε μήνα. Συγκρίνοντας τα πρόσφατα ευρύματα με τα δεδομένα του Σεπτεμβρίου, το EDMO εντοπίζει αυξητική τάση στην παραπληροφόρηση που σχετίζεται με τον πόλεμο, με τις αντίστοιχες για την πανδημία και την κλιματική αλλαγή να βαίνουν μειούμενες.

Τα αφηγήματα που επικράτησαν (παραδείγματα)

Σύμφωνα με την έκθεση του EDMO, τα κυριότερα αφηγήματα που διαδόθηκαν αναφορικά με τον πόλεμο στα ουκρανικά εδάφη ήταν ότι οι Ουκρανοί είναι ναζί, οι πρόσφυγες από την Ουκρανία τυγχάνουν ευνοϊκότερης μεταχείρισης από τις χώρες υποδοχής τους, σε σύγκριση με τους γηγενείς, και ότι η Ουκρανία είναι έρμαιο των «υποτιθέμενων συμμάχων της». Ακόμη, ότι η Ευρώπη χαρακτηρίζεται από ρωσοφοβία και ότι τα όπλα που διοχετεύονται από τη Δύση στην Ουκρανία καταλήγουν στη μαύρη αγορά.

Στον εγχώριο ηλεκτρονικό τύπο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εντοπίσαμε ισχυρισμούς όπως ότι ο Πρόεδρος της Ουκρανίας, Βολοντίμιρ Ζελένσκι, δεν βρίσκεται στην Ουκρανία αλλά ότι βιντεοσκοπεί τις ομιλίες του μέσω ειδικών εργαλείων επεξεργασίας βίντεο.

Ως τεκμήριο για τον ισχυρισμό, χρησιμοποιήθηκε απόσπασμα από βίντεο με τον Βολοντίμιρ Ζελένκσι να βρίσκεται σε δωμάτιο που περιβάλλεται από green screen (το οποίο μπορεί να υποστεί ψηφιακή επεξεργασία). Ωστόσο, όπως αναφέραμε σε σχετικό άρθρο μας, το βίντεο παρουσιάζεται εκτός θεματικού πλαισίου. Στην πραγματικότητα, τα πλάνα προέρχονται από την μαγνητοσκόπηση μηνύματος του Προέδρου, το οποίο προβλήθηκε μέσω ολογράμματος σε συνέδρια για την ψηφιακή τεχνολογία, που έλαβαν χώρα τον Ιούνιο του 2022 στην Ευρώπη.

Στο ίδιο πλαίσιο διαμοιράστηκε βίντεο, το οποίο δήθεν απεικόνιζε Ουκρανό ηθοποιό να προσποιείται πως έπεσε θύμα χημικής επίθεσης, ωστόσο τα πλάνα προέρχονταν από μουσικό βίντεο.

Σε ό,τι αφορά την πανδημία, τα αφηγήματα που κυκλοφόρησαν δεν διέφεραν κατά πολύ από εκείνα που εντοπίσαμε τους προηγούμενους μήνες. Μεγάλη διάδοση ανά την Ευρώπη γνώρισε ο ισχυρισμός σχετικά με την «παραδοχή-σκάνδαλο» από πλευράς Pfizer και της Πρόεδρου του τμήματος Διεθνών Αναπτυγμένων Αγορών, Janine Small, ότι δεν πραγματοποιήθηκαν μελέτες για το εάν το εμβόλιο κατά της COVID-19 σταματά τη μετάδοση του ιού. Βέβαια, όπως επισημαίνουμε σε αναλυτικό άρθρο μας, αυτό το γεγονός ήταν ήδη γνωστό από το Δεκέμβριο του 2020 και ουδέποτε αποκρύφθηκε από την εταιρία. Άλλωστε, οι κλινικές δοκιμές του εμβολίου των Pfizer/BioNTech δεν είχαν σχεδιαστεί ώστε να μελετήσουν την επίπτωσή του στη μετάδοση, καθώς αυτό θα απαιτούσε πολύ περισσότερο χρόνο, τη στιγμή που ο ιός εξαπλωνόταν ραγδαία.

Ομοίως, τα αφηγήματα για την κλιματική αλλαγή δεν παρουσίασαν μεγάλες διαφορές από εκείνα που είδαμε να διαμοιράζονται το καλοκαίρι του 2022. Οργανισμοί ελέγχου γεγονότων στην Ιταλία ασχολήθηκαν με ισχυρισμούς σχετικά με τις επιθέσεις ομάδων ακτιβιστών σε έργα τέχνης, όπως για παράδειγμα εκείνη των μελών της Ultima Generazione, στον πίνακα του Κλωντ Μονέ στο μουσείο Barberini.

Ενεργειακή κρίση και παραπληροφόρηση

Ανάμεσα στους ισχυρισμούς που αποδόμησαν οι ελεγχτές γεγονότων ανά την Ευρώπη ήταν και εκείνοι που αφορούσαν στην ενεργειακή κρίση. Βίαιες εικόνες καταστολής παρουσιάστηκαν ως σχετικές με διαμαρτυρίες για το ενεργειακό κόστος. Στα τέλη Οκτωβρίου, κυκλοφόρησε στο Facebook ένα βίντεο, στο οποίο μονάδες αποκατάστασης της τάξης προσάγουν βίαια διαδηλωτή. Το υλικό πλαισιώθηκε ως να απεικονίζει βίαιη καταστολή διαμαρτυρόμενου για τις τιμές της ενέργειας. Ωστόσο, σε σχετικό άρθρο μας αποδεικνύουμε πως στην πραγματικότητα ο άνδρας προσήχθη κατά τη διάρκεια επεισοδίων ανάμεσα σε οπαδούς ποδοσφαιρικής ομάδας και μονάδων της Αστυνομίας.

Σημειώνεται πως στην Ελλάδα διαμοιράστηκε επίσης ο ισχυρισμός ότι στη Γαλλία έκλεισαν περισσότερα από δύο χιλιάδες βενζινάδικα εξαιτίας των κυρώσεων της ΕΕ απέναντι στη Ρωσία. Βέβαια, ούτε αυτός ο ισχυρισμός ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα. Ενδεικτικά, ηδη από το δεύτερο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου, στη Γαλλία πραγματοποιούνταν απεργίες των υπαλλήλων των δύο μεγαλύτερων πετρελαϊκών εταιριών που δραστηριοποιούνται στη χώρα. Τα προβλήματα στο δίκτυο των πρατηρίων καυσίμων οφείλονταν στις απεργιακές κινητοποιήσεις και όχι σε ρωσικά αντίποινα για τις οικονομικές κυρώσεις που επιβλήθηκαν στη Ρωσία.

Η έκθεση του EDMO κατέγραψε μείωση στον όγκο της παραπληροφόρησης σχετικά με την εν λόγω κρίση, σε Ευρωπαϊκό επίπεδο.

Μετανάστες και παραπληροφόρηση

Στόχο για παραπληροφόρηση αποτέλεσε και το μεταναστευτικό ζήτημα, σύμφωνα με τα δεδομένα που καταχώρησαν οι ελεγκτές γεγονότων. Το EDMO παρατήρησε αυξητική τάση του φαινομένου για το μήνα Οκτώβριο, με τα κεντρικά αφηγήματα να προωθούν την ξενοφοβία και την ισλαμοφοβία.

Βίντεο που διαμοιράστηκε στην Ελλάδα και απεικονίζει αλλοδαπούς, πλαισιώθηκε από χρήστες και τον ηλεκτρονικό τύπο ως να απεικονίζει «παράνομους μετανάστες που ήρθαν για να μας αντικαταστήσουν». Βέβαια, όπως εξηγήσαμε σε σχετικό άρθρο, οι εικονιζόμενοι κρατούν ειδικά ταξιδιωτικά έγγραφα, η χορήγηση των οποίων προϋποθέτει είτε την αναγνώρισή τους ως δικαιούχοι καθεστώτος του πρόσφυγα με απόφαση της Υπηρεσίας Ασύλου, είτε την αναγνώρισή τους ως δικαιούχοι καθεστώτος επικουρικής προστασίας είτε, τέλος, ως αιτούντες διεθνή προστασία.

Η κατάρριψη βέβαια δεν αποτέλεσε εμπόδιο στην περεταίρω διάδοση της διαστρεβλωμένης άποψης ότι τα γαλάζια διαβατήρια συνδέονται με την πολιτογράφηση των αλλοδαπών, η οποία προωθήθηκε από το δημοσιογράφο Στέφανο Δαμιανίδη, ο οποίος σε ανάρτησή του στο Twitter χρησιμοποίησε τα hashtags “αντικατάσταση πληθυσμών” και “λάθρο”.

Σύνοψη

Βασικό εύρημα της ανασκόπησης των τάσεων του φαινομένου της παραπληροφόρησης στην Ευρώπη για τον μήνα Οκτώβριο ήταν ο διπλασιασμός του όγκου των άρθρων κατάρριψης ισχυρισμών σχετικά με τον πόλεμο στην Ουκρανία, σε σύγκριση με τον προηγούμενο μήνα (Σεπτέμβριο). Την ίδια στιγμή, τα αφηγήματα σχετικά με την πανδημία και την κλιματική αλλαγή παραμένουν τα ίδια, ωστόσο ο όγκος της παραπληροφόρησης έχει μειωθεί ελαφρώς. Αντίθετα, αυξητική είναι η τάση σχετικά με το διαμοιρασμό ατεκμηρίωτων ισχυρισμών για τη μετανάστευση. Αν και, μέχρι ώρας, οι ελεγκτές γεγονότων δεν εντοπίζουν αύξηση στη διάδοση παραπλανητικών ισχυρισμών σχετικά με την ενεργειακή κρίση, υπενθυμίζουμε την πρόβλεψη του Παρατηρητηρίου στην έκθεση του Σεπτέμβρη, η οποία έκανε λόγο για ένταση του φαινομένου, τους προσεχείς μήνες. Η μηνιαία έκθεση του EDMO δίνει μια ευρύτερη εικόνα στο φαινόμενο της παραπληροφόρησης, μιας και εξετάζει τις τάσεις του σε ένα διευρυμένο χώρο και χρόνο. Διαβάστε ολόκληρη την επισκόπηση εδώ.