Η τελετή του αγιασμού δεν απολυμαίνει το νερό και ο Ιορδάνης ποταμός αποτελεί ιδιαίτερα μολυσμένη πηγή υδάτων

Τις τελευταίες δεκαετίες, μεγάλη απήχηση παρουσιάζει ο ισχυρισμός ότι ο αγιασμός του νερού το διατηρεί καθαρό από κάθε είδους μικρόβια, και έτσι αυτό παραμένει πάντα φρέσκο, σε αντίθεση με το συνηθισμένο νερό βρύσης. Ωστόσο, ο εν λόγω ισχυρισμός είναι λανθασμένος.

Παραδείγματα: pemptousia.gr, orthodoxia.online, ekklisiaonline.gr, elromio.gr, ekriti.gr, askitikon.eu, ieramonopatia.gr, briefingnews.gr

Ένα από τα σχετικά δημοσιεύματα που συναντάμε συχνότερα, αποτελεί απόσπασμα από βιβλίο που εκδόθηκε το 2002, και έχει ως εξής:

Παίρνεις από την ίδια βρύση και την ίδια ώρα και ημέρα δυο ποτήρια νερό. Το ένα το «διαβάζει» ο ιερέας, κάνοντας το νερό «Αγιασμό». Αφήνεις και τα δυο ποτήρια εκτεθειμένα στον αέρα. Αποτέλεσμα; Το νερό που δεν έγινε Αγιασμός βγάζει φυσαλίδες, φθείρεται, και αλλοιώνεται.

Αντίστροφα, το νερό που έγινε Αγιασμός, παρόλο που είναι κι αυτό εκτεθειμένο, παρόλο που πάρθηκε από την ίδια πηγή, και την ίδια στιγμή, παραμένει πάντα καθαρό και φρέσκο, λες και μόλις βγήκε από την πηγή.

Ο 70χρονος ηπειρώτης κληρικός Γ. Π., έλεγε το 1980: «Πρόσφατα γκρεμίσαμε το σπίτι, που έχτισε ο πάππους μου, τον περασμένο αιώνα. Και βρήκαμε στα Θεμέλια τον σπιτιού, και στις τέσσερις γωνίες, τέσσερα εσφραγισμένα μπουαλάκια, που μέσα είχαν Αγιασμό. Και ήταν το νερό πεντακάθαρο».

– Ήταν (το νερό) κλεισμένο στο μπουκάλι.
– Ήταν θαμμένο στη γη εκατό περίπου χρόνια.

Και «συντηρητικά» να είχε, θα χαλούσε. Δε θα άντεχε σ’ αυτές τις δυσμενέστατες συνθήκες[1].

Σίγουρα, σιγουρότατα το νερό του Αγιασμοί δε χαλά από μόνο του. Έχει μέσα του μία «ουσία», που το κάνει να μη χαλά. Έχει ένα ισχυρό και αναλλοίωτο «συντηρητικό»: την αόρατη Θεία Χάρη, που κάνει τα φυσικά υπερφυσικά, τα φθαρτά άφθαρτα. Αυτή η Θεία Χάρη κάνει και κάτι άλλο: Εκπέμπει μια ουράνια και καταπληκτική θεία ευωδιά. Μ’ άλλα λόγια, η Θεία Χάρη, ανάμεσα στ’ άλλα κάνει το νερό του Αγιασμού να ευωδιάζει.

Ο Σεβασμιώτατος Επίσκοπος Ερζεγοβίνης Αθανάσιος Γιέβτιτς διηγείται:

«Σε ένα σπίτι ζούσε μια μάνα με το γυιό της. Μια ημέρα η μάνα κάλεσε τον ιερέα της ενορίας τους στο σπίτι να τους κάνει Αγιασμό. Έκαμε τον Αγιασμό και έφυγε. Το μεσημέρι γύρισε ο νεαρός γιος (είκοσι χρονών), κατάκοπος από τη δουλειά του, στο σπίτι.

— Μάνα, γιατί μοσχοβολάει το σπίτι; Τι έγινε;
— Ήλθε ο παπάς, παιδί μου, και μας έκαμε Αγιασμό! Έλα να φας, παιδί μου! Θα πεινάς!
— Άσε, μανούλα μου, να χορτάσω πρώτα την ευωδιά από τον Αγιασμό!

Ζούσε σεμνά· και η ψυχή του αισθανόταν την ευωδιά από την αγιαστική χάρη του Αγιασμού». (βλ. «Λυχνία» Ιεράς Μητροπόλεως Νικοπόλεως).

«Αγιασμό» κάνουν και οι ιερείς των Καθολικών χριστιανών. Όμως το νεράκι, που αγιάζουν οι ιερείς τους, δε διαφέρει από το κοινό νερό. Φθείρεται και αλλοιώνεται. Κατά τον 18ο περίπου αιώνα, συνέβη στη Ρουμανία ένα γεγονός, που τάραξε τους εκεί χριστιανούς. Οι Καθολικοί έλεγαν στους Ορθοδόξους: «εμείς έχομε την αλήθεια, εσείς την πλάνη». Το ίδιο έλεγαν και οι Ορθόδοξοι στους Καθολικούς. Ξέσπασαν μεγάλες έριδες.

Συναντήθηκαν οι δυο αρχηγοί των ‘Εκκλησιών (ο Ορθόδοξος Αρχιεπίσκοπος και ο Καρδινάλιος) και είπαν: «Κάτι πρέπει να κάνουμε για να ηρεμήσουν τα πνεύματα». Αποφάσισαν και οι μεν και οι δε, να κάνουν την ακολουθία του Αγιασμού. Έκαναν (ο καθένας ξεχωριστά) την ακολουθία. Σφράγισαν τις δυο κολυμβήθρες με τους «Αγιασμούς».

Ο Ορθόδοξος είπε στον Καθολικό: Αν χαλάσει ο δικός μας Αγιασμός και δε χαλάσει ο δικός σας, τότε εμείς είμαστε σε πλάνη και εσείς στην Αλήθεια. Αν όμως χαλάσει ο δικός σας, τότε εσείς είσθε σε πλάνη».

Ο Καθολικός το δέχθηκε. Συμφώνησαν ν’ ανοίξουν τις «κολυμβήθρες» μετά από σαράντα ημέρες.

Δεν πέρασαν δέκα ημέρες και φανερώνεται η Παναγία στον Ορθόδοξο Αρχιεπίσκοπο, και του λέει: «Τρέξε! Πάρε και τον Καρδινάλιο, πηγαίνετε στην εκκλησία να ελέγξετε τον Αγιασμό». Πήγαν. Και τι είδαν; Ο Αγιασμός των Καθολικών μύριζε ανυπόφορα. Των ‘Ορθοδόξων ήταν πεντακάθαρος[2]. Το μεγάλο αυτό γεγονός παριστάνεται σε τοιχογραφία στο Πατριαρχείο Ρουμανίας, στο Βουκουρέστι.

Σημειώσεις:

1. Λένε μερικοί: «Εγώ αν δε δω Θαύμα, δεν πι­στεύω στο Θεό». Τους λες: «Ό Αγιασμός δεν είναι Θαύμα; Γιατί δε χαλά»; Απαντούν: «Φταίει ο βασιλι­κός, πού έβαλε μέσα ο παπάς». Τους λες: «Βάλε και συ βασιλικό». Δε βάζουν. Τους λες ξανά: Εξέτασε τον Αγιασμό στο χη­μείο». Δεν πάνε! Και συνεχίζουν και λένε: «Εγώ, αν δε δω θαύμα, δεν πιστεύω στο Θεό»! Λέει η παροιμία μας: «Όποιος βαριέται να ζυ­μώσει, πέντε ημέρας κοσκινά». Και όποιος δε Θέλει να πιστέψει, προσπαθεί (αγωνίζεται!) να μην πιστέψει…

2. Ο Αγιασμός δεν είναι απλώς από μόνο του ένα θαύμα, άλλα κάνει και θαύματα. Το θαύμα κάνει θαύμα. Ταξίδευε κάποιος οικογενειακώς με το αυτοκίνητο του. Ξαφνικά, η μηχανή του αυτοκινήτου έπιασε φωτιά. Φούντωνε η φωτιά! Τα ‘χασε η οικογένεια. Ο κίνδυνος εγγύς! Κατά θεία οικονομία είχαν στο αυτοκίνητο τους ένα μπουκαλάκι από «Αγιασμό». ‘Έρριξαν μερικές σταγόνες στη φωτιά, κι αμέσως υποχώρησε. Χάρις. στον Αγιασμό!

Πηγή: Αρχιμ. Βασιλείου Π. Μπακογιάννη, Μικρός και μεγάλος αγιασμός, § Τo θαύμα, Β’ Έκδοση συμπληρωμένη, Πάτρα 2002.

Τι ισχύει

Εισαγωγή

Ο ισχυρισμός ότι ο αγιασμός παραμένει αναλλοίωτος, συχνά συνοδεύεται από κάποια στοιχεία που παρουσιάζονται ως υποστηρικτικά, αλλά στην πραγματικότητα, αυτά είτε δεν είναι επαληθεύσιμα, ή διαψεύδονται άμεσα.

Έτσι, σε προηγούμενο άρθρο μας, είχαμε εξετάσει την εξής αναφορά:

Οι επιστήμονες έκαναν χημική ανάλυση του Αγιασμού και διαπίστωσαν ότι δεν περιέχει μικροοργανισμούς όπως έχει το νερό. Επίσης με το μικροσκόπιο διαπίστωσαν, ότι τα μόρια νερού του Αγιασμού, έχουν σταυρούς. Αυτές είναι και οι αιτίες που ο Αγιασμός δεν μυρίζει και δεν χαλάει ποτέ!

Στην πραγματικότητα, καθώς τα μόρια του νερού αποτελούνται από 2 άτομα υδρογόνου και ένα άτομο οξυγόνου, και τα μόρια του νερού βρίσκονται σε διαρκή κίνηση εντός του υγρού νερού, θα ήταν αδύνατον να παρουσιάζουν οποιονδήποτε σταθερό σχηματισμό σταυρού.

Άλλα παρεμφερή δημοσιεύματα ισχυρίζονται ότι ο αγιασμός παραμένει καθαρός καθώς «παρουσιάζει πολύ ισχυρή και σταθερή δομή». Παρομοίως όμως, η αναφορά αυτή στερείται επιστημονικού νοήματος.

Το επίμαχο απόσπασμα βιβλίου, επικαλείται επίσης τρία ανεκδοτολογικά περιστατικά τα οποία δεν επιβεβαιώνονται. Πιο ουσιαστική είναι η παράθεση ενός υποτιθέμενου πειράματος ιστορικής βαρύτητας κατά τον 18ο αιώνα, έπειτα από συμφωνία των αρχηγών των δύο Ρουμανικών Εκκλησιών, της Καθολικής και της Ορθόδοξης. Το πείραμα υποτίθεται ότι συνέκρινε τον Καθολικό και τον Ορθόδοξο αγιασμό σε βάθος 10 ημερών, και βρήκε ότι μόνο ο Ορθόδοξος δεν είχε χαλάσει.

Παρότι το απόσπασμα ισχυρίζεται ότι αυτό το σημαντικό συμβάν απεικονίζεται σε τοιχογραφία στο Πατριαρχείο Βουκουρεστίου, επιβεβαιώσαμε ότι δεν περιλαμβάνεται στην ιστορική ανασκόπηση της εγχώριας Ορθόδοξης Εκκλησίας που έχει αναρτήσει το ίδιο το Πατριαρχείο. Επιπλέον, δεν εντοπίσαμε καμιά σχετική αναφορά στους ετήσιους λόγους των Θεοφανίων που απαγγέλει ο Πατριάρχης Ρουμανίας, παρότι έχει γίνει λόγος για τις υποτιθέμενες «θαυμαστές ιδιότητες» του αγιασμού. Τέλος, καμιά σχετική αναφορά δεν βρίσκουμε ούτε στις καθιερωμένες ιστορικές πηγές και στα σύγχρονα ιστορικά συγγράμματα για την εξέλιξη του χριστιανισμού στη Ρουμανία.

Η υγιεινή του αποθηκευμένου νερού

Το καθαρό νερό αποτελεί μία απλή χημική ένωση, και δεν αλλοιώνεται από μόνο του. Ωστόσο, στην καθημερινότητα, το νερό που πίνουμε αποτελεί ένα μείγμα αρκετών ακόμη συστατικών. Σε αυτό το μείγμα συχνά περιλαμβάνονται και μικροοργανισμοί, που υπό ορισμένες συνθήκες, μπορεί να αποβούν και επικίνδυνοι για την υγεία (οπότε και ονομάζονται παθογόνοι).

Το εμφιαλωμένο και ακόμη σφραγισμένο νερό, θεωρείται ότι μπορεί να συντηρηθεί επ’ αόριστον σε δροσερό και σκιερό χώρο. Ωστόσο, κυρίως υπό ιδιαίτερα θερμές συνθήκες, έχουν υπάρξει και ευρήματα διαρροής ορισμένων συστατικών του πλαστικού στο νερό, συνεπώς, το προϊόν δεν είναι απαραίτητα ιδανικό για κατανάλωση έπειτα από μακροχρόνια ακατάλληλη έκθεση. [πηγή 1][πηγή 2][πηγή 3]

Η αποθήκευση του νερού βρύσης είναι δυνητικά πιο προβληματική. Οι περισσότεροι θεσμοί και ειδικοί, συστήνουν την αντικατάστασή του κάθε 6 μήνες, καθώς μέχρι τότε, είναι πιθανό να έχει εξατμιστεί αρκετό από το χλώριό του, και να έχει καταστεί εφικτή η ενεργή αναπαραγωγή μικροοργανισμών εντός. Τα χρονικό πλαίσιο συστήνεται ακόμη στενότερο στην περίπτωση μη ενδελεχώς καθαρισμένων δοχείων ή μη ιδανικών συνθηκών αποθήκευσης. [πηγή 1][πηγή 2][πηγή 3][πηγή 4][πηγή 5]

Οι αναφερόμενοι χρόνοι πάντως, είναι ενδεικτικοί και προληπτικοί. Σε ιδανικές περιπτώσεις, όπου το δοχείο διατηρείται πλήρως σφραγισμένο σε κατάλληλο περιβάλλον, χωρίς να περιλαμβάνει αρκετό αέρα για ουσιαστική εξάτμιση του χλωρίου, και χωρίς να έχει λάβει χώρα σημαντική επιμόλυνση από μικροοργανισμούς, το νερό θα μπορούσε να μην παρουσιάσει αλλοιώσεις ακόμη και σε πολύ μακριά διαστήματα αποθήκευσης.

Το υγειονομικό προφίλ του αγιασμού

Από αυτήν την τελευταία διαπίστωση, προκύπτει ότι μεμονωμένες παρατηρήσεις μακροχρόνιας συντήρησης αγιασμένου νερού, δεν μπορούν να στοιχειοθετήσουν επιστημονικά ότι έχει λάβει χώρα κάποιο θαυματουργό φαινόμενο. Αυτό, ειδικά αν ληφθεί υπόψη το ιδιαίτερα υψηλό βάρος απόδειξης που φέρουν οι παραφυσικές υποθέσεις στην επιστημονική κοινότητα.

Έτσι, σε επιστημονικό επίπεδο, και οι 5 δημοσιευμένες μελέτες που έχουν εξετάσει προληπτικά την μικροβιολογική σύσταση αγιασμένου χριστιανικού νερού, έχουν διαπιστώσει την παρουσία μικροοργανισμών που μπορεί να αποβούν επικίνδυνοι για ευπαθείς ασθενείς. Τις 4 από αυτές τις μελέτες είχαμε περιγράψει σε προηγούμενο άρθρο μας, και εδώ σημειώνουμε μία ακόμη, που είχε λάβει χώρα ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα. Αυτές οι μελέτες εξέτασαν δείγματα αγιασμού από μια μεγάλη ποικιλία περιοχών, που συμπεριλαμβάνουν γαλλικές, αγγλικές, ισπανικές, ιταλικές, ιρλανδικές και αυστριακές εκκλησίες.

Ενδεικτικά, παραθέτουμε συνοπτικά τα συμπεράσματα των 3 βασικών μελετών:

Rees and Allen (1996):

Τα βακτήρια και οι μύκητες που απομονώθηκαν από τον αγιασμό καλύπτουν ένα μεγάλο εύρος παθογένειας. […] Πολλοί απ’ αυτούς τους μικροοργανισμούς έχουν την δυνατότητα να προκαλέσουν μόλυνση σε ασθενείς που βρίσκονται στο νοσοκομείο, ειδικά όταν χορηγούνται σε μεγάλες ποσότητες σε ανοικτές πληγές, ενδοφλέβιους σωλήνες και μάτια. Αν και τέτοιοι οργανισμοί έχει περιγραφεί να προκαλούν ασθένειες μόνο σε ευπαθείς ασθενείς, αυτή είναι ακριβώς η κατηγορία των ατόμων στους οποίους χρησιμοποιείται ο αγιασμός.

Jurado et al. (2002):

30 από τα 37 διαφορετικά είδη που απομονώθηκαν από τον αγιασμό έχουν καταγραφεί ως ανθρώπινα παθογόνα. Ωστόσο, η πλειοψηφία αυτών των βακτηρίων σπάνια προκαλεί ασθένειες σε άτομα με προδιάθεση. Αυτή η αναφορά, μαζί με προηγούμενες, υπογραμμίζει το γεγονός ότι οι θρησκευτικές δραστηριότητες που αφορούν την χρήση νερού είναι πηγές παθογόνων βακτηρίων και πρέπει να ελέγχονται προσεκτικά.

Kirschner et al. (2012):

Το νερό από τις ιερές πηγές συχνά είναι μολυσμένο με βακτήρια κοπράνων ή νιτρικά και δεν μπορεί να συστηθεί ως πηγή πόσιμου νερού στο κοινό. Ακόμα και αν οι μικροβιολογικές και χημικές απαιτήσεις καλύπτονταν, ο υγειονομικός έλεγχος έδειξε ότι οι περισσότερες πηγές παρουσιάζουν σημαντικές ελλείψεις υγιεινής στην κατασκευή και εγκατάστασή τους.

Η περίπτωση του Ιορδάνη ποταμού

Ενώ οι αναφερόμενες μελέτες δεν συμπεριελάμβαναν δείγματα από Ορθόδοξους ναούς, η πρώτη μελέτη των Rees and Allen (1996), εξέτασε και δύο δείγματα αγιασμού από τον Ιορδάνη ποταμό, όπου λαμβάνει χώρα η πλέον εμβληματική τελετή αγιασμού της Ορθοδοξίας, κατά τα Θεοφάνεια. Η μελέτη αυτή διαπίστωσε και πιθανότατη επιμόλυνση των δειγμάτων νερού μετά τον αγιασμό τους, καταρρίπτοντας τον ισχυρισμό της διαχρονικής καθαρότητάς τους.

Επίσης, ανάμεσα στα αρκετά ατομικά περιστατικά πρόκλησης λοιμώξεων από αγιασμένο νερό που έχουν καταχωρηθεί στην βιβλιογραφία, το νεότερο θύμα, που παρουσίασε και σοβαρές επιπλοκές, μολύνθηκε από αγιασμό που πιθανότατα προήλθε από τον Ιορδάνη ποταμό.

Όπως έγραψαν οι θεράποντες ιατροί:

Ένα προηγουμένως υγιές και κεφάτο αγόρι 11 ετών από τη Ρωσία με σύνδρομο εμπύρετης λοίμωξης επιληψίας, εισήχθη στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας Παιδιατρικής (ΜΕΘΠ) μας.

Για 3 μήνες χορηγούνταν διάφορα σχήματα αντισπασμωδικής θεραπείας, χωρίς επιτυχία ως προς τη διακοπή των εγκεφαλικών σπασμών. Λόγω της φύσης της νόσου και της θεραπείας (π.χ. θεραπεία με νατριούχο θειοπεντάλη για περισσότερες από δέκα ημέρες) χρειάστηκε ρινοτραχειακή διασωλήνωση και μηχανικός αερισμός.

Λίγες μέρες μετά την άφιξή του στη Μονάδα, το αγόρι εμφάνισε σοβαρή αμφοτερόπλευρη πνευμονική λοίμωξη. Η συμμόρφωση των πνευμόνων μειώθηκε εξαιρετικά, απαιτώντας εντατική μηχανική υποστήριξη αερισμού με μέγιστες εισπνευστικές πιέσεις έως 30 Torr (40mbar, 3,9hPa). Η ακτινογραφία θώρακος έδειξε αμφοτερόπλευρες εκτεταμένες αποσπασματικές διηθήσεις, που υποδηλώνουν σοβαρή πνευμονία (Εικ. 1).

Παραθέτουμε τις δύο εικόνες της δημοσίευσης, που περιλαμβάνουν την ακτινογραφία που καταδεικνύει σοβαρή πνευμονία, καθώς και το μπουκάλι αγιασμού στο οποίο εντοπίστηκε το βακτήριο Acinetobacter baumannii, που ήταν υπεύθυνο τουλάχιστον για την αναφερόμενη πνευμονία. Η αιτιώδης σύνδεση με την χορήγηση αγιασμού, επαληθεύτηκε από την μικροβιολογική εξέταση μιας μεγαλύτερης δεξαμενής αγιασμού που διέθεταν οι γονείς του παιδιού.

Οι ιατροί έκλεισαν σημειώνοντας:

Η μόλυνση του αγιασμού με Acinetobacter baumanii μπορεί να προκαλέσει σοβαρές πνευμονικές (και μη) λοιμώξεις που είναι δύσκολο να αντιμετωπιστούν ακόμη και όταν χορηγείται ενδοφλέβια Colistin που από μόνη της μπορεί να προκαλέσει πνευμονική ίνωση και νεφρική ανεπάρκεια. Παρόλο που δεν αναφέρεται συχνά, ο αγιασμός μπορεί να αποτελέσει μικροβιολογική δεξαμενή για πολυανθεκτικά βακτήρια. Θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη πολιτιστικές και θρησκευτικές συνήθειες κατά την αναζήτηση μιας πιθανής πηγής μόλυνσης. Οι οδηγίες υγιεινής θα πρέπει να απαγορεύουν ξεκάθαρα οποιαδήποτε χρήση αγιασμού και άλλων μη ελεγχόμενων πηγών νερού σε νοσοκομεία και άλλα ιδρύματα υγειονομικής περίθαλψης.

Ευρύτερα, είναι σκόπιμο να σημειωθεί ότι τα τελευταία χρόνια, ο Ιορδάνης ποταμός έχει αναγνωριστεί ως ιδιαίτερα μολυσμένη πηγή υδάτων, και η κυβέρνηση του Ισραήλ συντονίζει ένα σχέδιο αναμόρφωσής του. Η μόλυνση αυτή συμπεριλαμβάνει διάφορα παθογόνα προς ζώα και ανθρώπους, τα οποία μερικές φορές έχουν οδηγήσει σε εξάρσεις νοσηλειών και συστάσεις από τις αρχές για αποφυγή κολύμβησης στα αντίστοιχα υδάτινα ρεύματα. [πηγή 1][πηγή 2][πηγή 3][πηγή 4][πηγή 5][πηγή 6]

Είναι ευνόητο ότι υπό αυτές τις συνθήκες, αν ο ετήσιος αγιασμός του Ιορδάνη κατά τα Θεοφάνεια είχε την οποιαδήποτε ουσιαστική επίπτωση στην καθαρότητά του, το γεγονός αυτό θα είχε άμεσα τεκμηριωθεί και γνωστοποιηθεί ευρέως.

Τέλος, σημειώνουμε ότι σε προηγούμενο άρθρο μας, έχουμε διαψεύσει και τον περιφερειακό ισχυρισμό ότι κατά τα Θεοφάνεια, η ροή του Ιορδάνη αντιστρέφεται.

Συμπέρασμα

Δεν αληθεύει ότι το αγιασμένο νερό μένει πάντα καθαρό και φρέσκο. Μεμονωμένες παρατηρήσεις μακροχρόνιας συντήρησης αγιασμού δεν υποστηρίζουν τον ισχυρισμό, καθώς σε ιδανικές συνθήκες, αυτό μπορεί να λάβει χώρα και με κοινό νερό βρύσης. Και οι 5 μελέτες που έχουν εξετάσει προληπτικά την μικροβιολογική σύσταση αγιασμένου χριστιανικού νερού, έχουν διαπιστώσει την παρουσία μικροοργανισμών που μπορεί να αποβούν επικίνδυνοι για ευπαθείς ασθενείς. Χαρακτηριστικά παραδείγματα συνιστούν μολυσμένα δείγματα αγιασμού από τον Ιορδάνη ποταμό, τα οποία σε μία περίπτωση, έχουν οδηγήσει στην πρόκληση σοβαρής πνευμονίας σε 11χρονο ασθενή. Ευρύτερα, τα τελευταία χρόνια, ο Ιορδάνης ποταμός έχει αναγνωριστεί ως ιδιαίτερα μολυσμένη πηγή υδάτων, γεγονός που έχει οδηγήσει σε εξάρσεις νοσηλειών και περιοδικές συστάσεις για αποφυγή κολύμβησης στα αντίστοιχα υδάτινα ρεύματα.