Το απόφθεγμα «όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά» ΔΕΝ ανήκει στον Ρήγα Βελεστινλή

Το διάσημο ρητό «όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά». κακώς αποδίδεται στον Ρήγα Βελεστινλή, γιατί μπορεί μεν να έγραψε κάποτε αυτή τη φράση, αλλά δεν την επινόησε ο ίδιος.

Δεν γνωρίζουμε ποια μέρα του 1757 γεννήθηκε στο Βελεστίνο, αλλά ξέρουμε ότι ο μεγάλος Έλληνας συγγραφέας, πολιτικός, στοχαστής κι επαναστάτης, Ρήγας Βελεστινλής πέθανε στις 24 Ιουνίου 1798 στο Βελιγράδι. Θεωρείται εθνομάρτυρας και πρόδρομος της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.  Ο ίδιος υπέγραφε ως «Ρήγας Βελεστινλής» ή «Ρήγας ο Θεσσαλός» και όχι «Φεραίος», όπως τον αποκαλούσαν ορισμένοι μεταγενέστεροι του.

Το ρητό

Το βιβλίο του «Φυσικής απάνθισμα», εκδόθηκε στη Βιέννη το 1790. Ο πλήρης τίτλος του είναι: «Φυσικής απάνθισμα δια τους αγχίνους και φιλομαθείς Έλληνας εκ της Γερμανικής και Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν παρά Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού. Ούτινος αναλώμασιν εξεδόθη, προς ωφέλειαν των ομογενών. Εν Βιέννη, εκ της Τυπογραφίας του Ευγενούς Τραττνερ, 1790». Έχει 180 σελίδες κι αποτελείται από τα εξής 24 κεφάλαια:

• Κεφάλαιον Α΄: Περί σελήνης.
• Κεφάλαιον Β΄: Περί αστέρων,
• Κεφάλαιον Γ΄: Περί πλανητών,
• Κεφάλαιον Δ΄: Περί γης,
• Κεφάλαιον Ε΄: Περί των Ακολουθιών τη γη,
• Κεφάλαιον ΣΤ΄: Περί ηλίου,
• Κεφάλαιον Ζ΄: Περί αέρος,
• Κεφάλαιον Η΄: Περί ύδατος,
• Κεφάλαιον Θ΄: Περί παλιρροιών ήτοι ρευμάτων θαλάσσης,
• Κεφάλαιον Ι΄: Περί πυρός,
• Κεφάλαιον ΙΑ΄: Περί των αναθυμιάσεων της γης,
• Κεφάλαιον ΙΒ΄: Περί κατεχνιάς και συννέφων,
• Κεφάλαιον ΙΓ΄: Περί βροχής,
• Κεφάλαιον ΙΔ΄: Περί χιόνος και χαλάζης,
• Κεφάλαιον ΙΕ΄: Περί δρόσου και πάχνης,
• Κεφάλαιον ΙΣΤ΄: Περί αστραπής και βροντής,
• Κεφάλαιον ΙΖ΄: Περί ανέμων,
• Κεφάλαιον ΙΗ΄: Περί πυρίνων φαινομένων εν τω αέρι,
• Κεφάλαιον ΙΘ΄: Περί μετάλλων,
• Κεφάλαιον Κ΄: Περί δένδρων και φυτών,
• Κεφάλαιον ΚΑ΄: Περί σκωλήκων και φλέτρων,
• Κεφάλαιον ΚΒ΄: Περί ψαρίων και οστρακοδέρμων,
• Κεφάλαιον ΚΓ΄: Περί πουλίων,
• Κεφάλαιον ΚΔ΄: Περί ανθρώπου ζών και ετέρων τινών.

Σε ένα από αυτά και συγκεκριμένα στο κεφάλαιο “Περί γης” ο Ρήγας έχει καταχωρίσει τη γνωστη ρήση «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά».

Σε μια παράγραφο του κεφαλαίου, αφού κάνει μια αναφορά στον Κοπέρνικο, γράφει τα εξής:

Υστερον απ’ αυτόν (τον Γαλιλαίο, που αναφέρεται στην προηγούμενη παράγραφο) εσηκώθη Νικόλαος ο Κοπέρνικος Προυσιάνος εις ένα τόπον, όπου βασιλεύει η ελευθερία, και όπου έχει κύρος το γνωμικόν του Χάλερ οπού λέγει “Οποιος ελεύθερα συλλογάτα, συλλογάται καλά”.

Μόνο που, όπως ο ίδιος σημειώνει, η φράση δεν είναι δική του αλλά απόφθεγμα του Ελβετού γιατρού Άμπερτ φον Χάλερ (Albrecht von Haller, 1708-1777 – από τους σημαντικότερους λογίους του 18ου αιώνα,  γιατρός, φυσιολόγος, βοτανολόγος και ποιητής)

Ο στίχος του Χάλερ

Η πρωτότυπη πηγή, δηλαδή ο στίχος του Χάλερ, εντοπίστηκε μόλις το 2010, σε ένα ποίημα του 1734.

Το θέμα της πηγής ερεύνησαν κι αποσαφήνισαν οι Δημήτριος Καραμπερόπουλος (Διδάκτωρ Ιστορίας Ιατρικής) και Γεώργιος Κοντομήτρος (Διδάκτωρ Ιστορίας της Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας).

Η ποιητική συλλογή με τίτλο «Versuch Schweizerischer Gedichte» (Δοκίμια από Ελβετικά ποιήματα) περιλαμβάνει 31 ποιήματα γραμμένα από το 1725 έως το 1756.  Στο δέκατο πέμπτο ποίημα, το οποίο περιέχει οκτώ τετράστιχα εντοπίστηκε η φράση στο τέλος του δεύτερου τετράστιχου «Wer frei darf denken, denket wohl», που σημαίνει «αν κανείς έχει τη δυνατότητα να συλλογάται ελεύθερα, συλλογάται καλά». 

Εν κατακλείδι, τον συγκεκριμένο απόφθεγμα μπορεί να το χρησιμοποίησε ο Ρήγας Βελεστινλής αλλά δεν είναι δικό του.