Ο Σόλωνας δεν είπε την φράση “Κίναιδος ασελγήσας εις παίδας, αυθημερόν τελευθησάτω”

Τις τελευταίες ημέρες του Οκτωβρίου 2022 διακινείται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ένα ρητό που αποδίδεται λανθασμένα στον Σόλωνα.

Παράδειγμα σχετικής ανάρτησης στο Facebook:

Το υπό εξέταση ρητό είναι το ακόλουθο:

Κίναιδος ασελγήσας εις παίδας, αυθημερόν τελευθησάτω.

Τι ισχύει

Η εξεταζόμενη φράση δεν υπάρχει στους νόμους του Σόλωνα, ωστόσο θα εξετάσουμε αν πρόκειται για παράφραση κάποιου σημείου.

Οι κύριες αρχαίες πηγές για τον Σόλωνα (περ. 639-559 π.Χ.) είναι ο Ηρόδοτος και ο Πλούταρχος, οι οποίοι όμως έγραψαν γι’ αυτόν μερικούς αιώνες αργότερα. Στο λόγο του ρήτορα Αισχίνη (389-314 π.Χ.) “Κατά Τιμάρχου” βρίσκουμε τις πιο συναφείς νοηματικά φράσεις που εντοπίσαμε στους νόμους του Σόλωνα, οι οποίες είναι οι παρακάτω και βρίσκονται στο πέμπτο κεφάλαιο “περί Προαγωγείας” στο πέμπτο βιβλίο:

ἐάν τις ἐλεύθερον παῖδα ἢ γυναῖκα προαγωγεύῃ. Καὶ ποῖον ἄλλον; 15 τὸν τῆς ὕβρεως, ὃς ἑνὶ κεφαλαίῳ ἅπαντα τὰ τοιαῦτα συλλαβὼν ἔχει· ἐν ᾧ διαῤῥήδην γέγραπται, ἐάν τις ὑβρίζῃ εἰς παῖδα (ὑβρίζει δὲ δή που ὁ μισθούμενος) ἢ ἄνδρα ἢ γυναῖκα, ἢ τῶν ἐλευθέρων τινὰ ἢ τῶν δούλων, ἢ ἐὰν παράνομόν τι ποιῇ εἰς τούτων τινά, γραφὰς ὕβρεως εἶναι πεποίηκεν καὶ τίμημα ἐπέθηκεν, ὅ τι χρὴ παθεῖν ἢ ἀποτεῖσαι. λέγε τὸν νόμον.

184 καὶ τὰς προαγωγοὺς καὶ τοὺς προαγωγοὺς γράφεσθαι κελεύει, κἂν ἁλῶσι, θανάτῳ ζημιοῦν, ὅτι τῶν ἐξαμαρτάνειν ἐπιθυμούντων ὀκνούντων καὶ αἰσχυνομένων ἀλλήλοις ἐντυγχάνειν, αὐτοὶ τὴν αὑτῶν ἀναίδειαν παρασχόντες ἐπὶ μισθῷ τὸ πρᾶγμα εἰς διάπειραν καὶ λόγον κατέστησα.

16 Νόμος [Ἄν τις Ἀθηναίων ἐλεύθερον παῖδα ὑβρίσῃ, γραφέσθω ὁ κύριος τοῦ παιδὸς πρὸς τοὺς θεσμοθέτας, τίμημα ἐπιγραψάμενος. οὗ δ᾽ ἂν τὸ δικαστήριον καταψηφίσηται, παραδοθεὶς τοῖς ἕνδεκα τεθνάτω αὐθημερόν. ἐὰν δὲ εἰς ἀργύριον καταψηφισθῇ, ἀποτεισάτω ἐν ἕνδεκα ἡμέραις μετὰ τὴν δίκην, ἐὰν μὴ παραχρῆμα δύνηται ἀποτίνειν· ἕως δὲ τοῦ ἀποτεῖσαι εἱρχθήτω. ἔνοχοι δὲ ἔστασαν ταῖσδε ταῖς αἰτίαις καὶ οἱ εἰς τὰ οἰκετικὰ σώματα ἐξαμαρτάνοντες.].

Η έννοια της ύβρεως, που δικονομικά εξειδικευόταν ως κακοποίηση και προσβολή, ήταν σε κάθε περίπτωση συνδεδεμένη με την επίδειξη αλαζονικής συμπεριφοράς, ασεβούς πνεύματος και αδιαφορίας για τον άλλο άνθρωπο, που εξωτερικευόταν με την προσβολή της προσωπικότητάς του. Συνδεόταν επίσης με τη σημασία της προσβολής του θείου νόμου και των ηθών (Αισχίνης “Άπαντα“, εκδόσεις Κάκτος).

Νόμος: ἐάν τις Ἀθηναῖος ἑταιρήσῃ, μὴ ἐξέστω αὐτῷ τῶν ἐννέα ἀρχόντων γενέσθαι, μηδ᾽ ἱερωσύνην ἱερώσασθαι, μηδὲ συνδικῆσαι τῷ δήμῳ, μηδὲ ἀρχὴν ἀρχέτω μηδεμίαν, μήτε ἔνδημον μήτε ὑπερόριον, μήτε κληρωτὴν μήτε χειροτονητήν, μηδ᾽ ἐπὶ κηρυκείαν ἀποστελλέσθω, μηδὲ γνώμην λεγέτω, μηδ᾽ εἰς τὰ δημοτελῆ ἱερὰ εἰσίτω, μηδ᾽ ἐν ταῖς κοιναῖς στεφανηφορίαις στεφανούσθω, μηδ᾽ ἐντὸς τῆς ἀγορᾶς τῶν περιρραντηρίων πορευέσθω. ἐὰν δέ τις παρὰ1 ταῦτα ποιῇ, καταγνωσθέντος αὐτοῦ ἑταιρεῖν, θανάτῳ ζημιούσθω.”

Για να ξεκαθαρίσουμε το νόημα των λέξεων. Ο όρος “εταίρηση” (have prostituted όπως το αποδίδει ο Charles Darwin Adams από το Loeb Classical Library/Harvard University Press)  σημαίνει εκπόρνευση. Την ίδια σημασία βρίσκουμε και στο λεξικό των Liddel&Scott όπου το ρήμα “εταιρέω” σημαίνει “εκδίδομαι”.

Επομένως ο νόμος ορίζει ότι αν κάποιος Αθηναίος πολίτης εκπορνευτεί δεν μπορούσε να συμμετέχει στις εκδηλώσεις που κατονομάζονται αναλυτικά στο χωρίο, ούτε να λάβει αξιώματα. Αν κάποιος τον μήνυε και ο μηνυτής του μπορούσε ν΄ αποδείξει ότι ο “εταιριζόμενος” διετέλεσε την ανήθικη πράξη, αψηφώντας την σχετική νομοθεσία, τότε ο παραβάτης των διατάξεων απειλούνταν ακόμη και με θανατική ποινή. Αν όχι κινδύνευε ο ίδιος ο μηνυτής με πρόστιμο (Για τον νόμο σχετικά με την πορνεία δείτε και στο Δημοσθένης, Κατ’ Ανδροτίωνος 30: αμητέ λεγειν μήτε γράφειν εξεΐναι τοις ήταιρηκόσιν», απαγορεύει δηλαδή ο νόμος σε αυτούς που έχουν ζήσει ανήθικη ζωή να κάνουν δημόσιες ομιλίες ή προτάσεις νόμων).

Να σημειώσουμε ότι για την ανδρική πορνεία υπήρχε μια ιδιαίτερη καταγγελία, μια νομική διαδικασία που λεγόταν “εταιρήσεως γραφή”, και προέβλεπε ακόμη και την ποινή του θανάτου.

Η άλλη λέξη που βρίσκουμε στην φράση είναι η λέξη κίναιδος, που σημαίνει λάγνος, ασελγής άνθρωπος (Λεξικό Liddell Scott) ή ο παθητικός ομοφυλόφιλος (Λεξικό Τριανταφυλλίδη).

Στον λόγο του Αισχίνη, Κατά Τιμάρχου, εντοπίσαμε τη λέξη κίναιδος σε δύο μόνο σημεία, τα οποία ουδεμία σχέση έχουν με την εξεταζόμενη φράση.

131 ἐπεὶ καὶ περὶ τῆς Δημοσθένους ἐπωνυμίας, οὐ κακῶς ὑπὸ τῆς φήμης, ἀλλ᾽ οὐχ ὑπὸ τῆς τίτθης, Βάταλος προσαγορεύεται, ἐξ ἀνανδρίας καὶ κιναιδίας ἐνεγκάμενος τοὔνομα. εἰ γάρ τίς σου τὰ κομψὰ ταῦτα χλανίσκια περιελόμενος καὶ τοὺς μαλακοὺς χιτωνίσκους, ἐν οἷς τοὺς κατὰ τῶν φίλων λόγους γράφεις, 

181 [..] ταχύ γ᾽ ἂν Τίμαρχον ἢ τὸν κίναιδον Δημοσθένην εἴασε πολιτεύεσθαι.

Ο “Κατά Τιμάρχου” λόγος (απ΄ όπου και τα παραπάνω αποσπάσματα) είναι ο πρώτος και ο παλαιότερος (από τους διασωθέντες) λόγους του Αισχίνη. Το καλοκαίρι του 346 π.Χ. ο Δημοσθένης κι ένας συνάδελφός του βουλευτής, ο Τίμαρχος, κατηγόρησαν τον Αισχίνη για τη συμπεριφορά του κατά τη δεύτερη πρεσβεία και κατάφεραν να τον παραπέμψουν σε δίκη (βλ. Περί της παραπρεσβείας, Εισαγωγή). Στο μεταξύ ο Αισχίνης, ερευνώντας το παρελθόν του Τιμάρχου, ανακαλύπτει πως μπορεί να τον κατηγορήσει για ανηθικότητα (είχε κατηγορηθεί ότι στη νεότητά του ως έρωμένος είχε λάβει χρήματα από τους εραστές του) και, στηριζόμενος στον νόμο που απαγόρευε σε όσους είχαν εκπορνευτεί να ανεβαίνουν στο βήμα της εκκλησίας του δήμου, υποβάλλει ένσταση περί του απαράδεκτου της αγωγής (αντίγραφα), αναγκάζοντας τον Τίμαρχο σε άνάκρισιν σχετικά με τα πολιτικά του δικαιώματα (Αισχίνης “Άπαντα“, εκδόσεις Κάκτος). Ο λόγος αυτός ουσιαστικά είναι η βασικότερη πηγή πληροφόρησης που έχουμε σήμερα για τους αθηναϊκούς νόμους και την πρακτική αντιμετώπιση των ομοφυλοφυλικών συμπεριφορών και σχέσεων.

Να σημειώσουμε επίσης ότι οι ομοφυλοφυλικές ή οι ετεροφυλοφιλικές σχέσεις δεν ήταν κάτι παράνομο. Ο Αισχίνης αναφέρεται στη διαφορά ανάμεσα στον έντιμο έρωτα, που δεν είναι επικριτέος, και την αφροδίσια ακολασία και διαφθορά. Το κατακριτέο και καταδικαστέο σημείο ήταν η ώθηση προς την πορνεία, δηλαδή όταν η πράξη γινόταν με αμοιβή. Πορνεία διεπράττετο, αν κάποιος είχε σεξουαλικές σχέσεις με πολλούς ερωτικούς “φίλους” και αντί πληρωμής. Ο Αισχίνης χρησιμοποιεί τη γλώσσα της πώλησης για να μετατρέψει τον Τίμαρχο σε αντικείμενο και για να διαχωρίσει τις σχέσεις του με τους «πελάτες » του από την έντιμη σχέση ενός εραστή προς τον αγαπημένο του (ερώμενον).

Έχουμε αρκετές αποδείςεις ότι οι Έλληνες θεωρούσαν το σεξ μεταξύ εραστών διαφορετικό από το αγοραίο σεξ. Το πρώτο συνέχιζε απλώς την αμοιβαία ανταλλαγή δώρων και χατιριών σ’ ένα πιο σωματικό επίπεδο, ενώ το δεύτερο ήταν ύβρις. Το ακριβές νόημα της ύβρεως έχει προβληματίσει πολλές γενιές σπουδαστών των ελληνικών. Στα ελληνικά η λέξη αυτή σημαίνει βία και αυθάδεια και αλαζονεία, ενώ στα αγγλικά για παράδειγμα δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη. Ο Αισχίνης την τοποθετεί σε σεξουαλικό πλαίσιο: «Όποιος ενοικιάζει άλλον», λέει, «διαπράττει ύβριν». Μοιάζει να έχει πάνω κάτω τις ίδιες αποχρώσεις με τη δική μας «σεξουαλική εκμετάλλευση». (James Davidson – Aρχαιοι Αθηναίοι ηδονές καταχρήσεις)

Ο όρος παιδεραστία περιέχει τις δύο έννοιες “παίς” (:παιδί) και” έραν” (ποθώ, ερωτεύομαι). Ενώ ο όρος “παίς” σημαίνει γενικά τόσο το αρσενικό όσο και το θηλυκό παιδί, εντούτοις σε τούτη την περίπτωση αναφέρεται μόνο στο αγόρι. Βεβαίως η παιδεραστία δεν αναφερόταν σ’όλα τα αγόρια, ανεξαρτήτως ηλικίας, αλλά μόνον στα μεγαλύτερα, δηλ. εκείνους τους νεαρούς, οι οποίοι βρίσκονταν στην τελευταία φάση της παιδικότητας των, τη οποίαν άφηναν πίσω τους με το τέλος της εφηβείας. Τότε άρχιζε η ηλικία των εφήβων. (Carola Reinsberg – Γάμος εταίρες και παιδεραστία στην αρχαία Ελλάδα)

Ο παραπάνω νόμος του Σόλωνα δεν αφορά επομένως σε βιασμό ή παιδεραστές αλλά κυρίως την εξώθηση σε πορνεία (ελεύθερων) παιδιών (“ο όρος “παίς” σημαίνει γενικά τόσο το αρσενικό όσο και το θηλυκό παιδί, εντούτοις σε τούτη την περίπτωση αναφέρεται μόνο στο αγόρι. Ωστόσο “παίς” ήταν και ο δούλος ανεξαρτήτως ηλικίας), γυναικών ή και εκπόρνευση των ιδίων των ανδρών, οι οποίοι στη συνέχεια δεν θα ακολουθήσουν τις επιταγές του νόμου αναφορικά με τη συμμετοχή τους σε δημόσια αξιώματα ή εκδηλώσεις. Με το σκεπτικό ότι Αθηναίος πολίτης ο οποίος πουλάει το κορμί του, δε θα δίσταζε επίσης να πουλήσει και τα συμφέροντα του κοινού της πόλεως (Αισχίν. 1, 29-32). Η ποινή μπορούσε να ήταν από πρόστιμο μέχρι και θάνατο σε κάποιες περιπτώσεις.

Τέλος αξίζει να αναφερθεί ότι η εξεταζόμενη φράση περιέχει και ορθογραφικό λάθος. Η προστακτική του ρήματος τελευτῶ (τελευτάω) γράφεται με ωμέγα “τελευτησάτω” και όχι “τελευθησάτο”.

Συμπέρασμα

Σύμφωνα με όλα τα παραπάνω το υπό εξέταση ρητό δεν είναι ούτε του Σόλωνα, ούτε υπάρχει αυτούσιο στην ελληνική γραμματεία, αλλά πρόκειται για πρόσφατη επινόηση.