Άγιο Φως – Δεν υπάρχουν αποδείξεις για θαυματουργική προέλευση και υπερφυσικές ιδιότητες

Την περίοδο του Πάσχα του 2023, κυκλοφόρησαν ηλεκτρονικά δημοσιεύματα που παρουσίαζαν «αποδείξεις» για θαυματουργική προέλευση και υπερφυσικές ιδιότητες του Αγίου Φωτός. Ωστόσο, δεν πρόκειται για πραγματικές αποδείξεις – έχει, μάλιστα, αποδειχθεί ότι το φως ανάπτεται με φυσικό τρόπο.

Ειδικότερα, δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα protothema.gr ένα κείμενο του Μιχάλη Στούκα με τίτλο «Το Άγιο Φως και τα μυστήριά του», που πραγματεύεται «τι είναι το Άγιο Φως» ποιες είναι «οι μαρτυρίες που υπάρχουν γι’ αυτό», ποια «η άποψη των επιστημόνων για το Άγιο Φως» και «τι ισχυρίζονται όσοι αμφισβητούν το θαύμα του Αγίου Φωτός».

Το κείμενο αναπαράχθηκε, έπειτα, από ιστοσελίδες και ιστολόγια όπως greece4greeks.blogspot.com, syndimotis.com, limnosfm100.gr, be2news.gr, kythiraika.gr, και γνώρισε μεγάλη απήχηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Για λόγους πρακτικούς, τα υπό εξέταση δημοσιεύματα θα εξεταστούν τμηματικά, λόγω του μεγέθους τους, ανάλογα με τους ισχυρισμούς.

Τι ισχύει

Το άρθρο στο «Πρώτο Θέμα» ξεκινάει παραθέτοντας το εξής απόσπασμα:

«Σύμφωνα με τα όσα έχει γράψει σχετικά ο αείμνηστος Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Σπυρίδων Κοντογιάννης (στο λήμμα «Άγιο φως» της εγκυκλοπαίδειας ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ, ΤΌΜΟΣ 61):

Το Άγιο Φως στερείται καυστικής δύναμης. Η μετάδοση του Αγίου Φωτός στους πιστούς γίνεται κατά τη διάρκεια μεγαλοπρεπούς τελετής που λαμβάνει χώρα το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου στον Πανάγιο Τάφο. Κατά την τελετή αυτή ο Ορθόδοξος Έλληνας Πατριάρχης Ιεροσολύμων λιτανεύει μαζί με τους αρχιερείες και τον κλήρο του Πατριαρχείου γύρω από τον Πανάγιο Τάφο και στο Καθολικό του Ναού της Αναστάσεως».

Αφού σβηστούν όλα τα φώτα του ναού, ο Πατριάρχης μόνος του, με απλή ταπεινή λευκή στολή εισέρχεται στο Ιερό Κουβούκλιο του Παναγίου Τάφου το οποίο σφραγίζεται και δεν υπάρχει η δυνατότητα αφής φωτός. Γονυκλινής προσεύχεται για μεγάλο χρονικό διάστημα εντός του Πανάγιου Τάφου του Χριστού μέχρι «ευδοκία του Θεού» εξέλθουν με θαυματουργό τρόπο από τον Πανάγιο Τάφο οι πύρινες σταγόνες του Αγίου Φωτός που θα ανάψουν τους δύο (από 33 κεριά ο καθένας, όσα ακριβώς ήταν τα χρονια του Χριστού) πυρσούς του Πατριάρχη με τους οποίους στη συνέχεια, βγαίνοντας από το Κουβούκλιο θα το μεταδώσει στους πιστούς.

Από αυτό το Άγιο Φως, το εξερχόμενο από τον Πανάγιο Τάφο του Ιησού έλαβε το ίδιο όνομα («Άγιο Φως») και το φως εκείνο το οποίο λίγο πριν την Ανάσταση, τη νύχτα του Μεγάλου Σαββάτου λαμβάνει από την «ακοίμητη κανδήλα» ο ιερέας και το μεταδίδει στους πιστούς ψάλλοντας: «Δεύτε λάβετε φως εκ του ανεσπέρου φωτός και δοξάσατε Χριστόν τον αναστάντα εκ νεκρών». Τότε ανάβουν όλα τα φώτα του ναού που λαμπρύνεται με άπλετο φως το οποίο συμβολίζει τον φωτισμό της ανθρωπότητας από την Ανάσταση του Χριστού.

Κατά τη διάρκεια των ικεσιών του Πατριάρχη το φως βγαίνει και έξω από το Ιερό Κουβούκλιο και ανάβουν τα κεριά πολλών πιστών όπως και πολλές κρεμαστές καντήλες μπροστά από το Κουβούκλιο. Το Άγιο Φως σαν μια ταινία κυανού χρώματος περιΐπταται πάνω από τα κεριά των πιστών, όχι σε ευθεία γραμμή αλλά σαν να διαγράφει κυματοειδή κίνηση και πορεία και ανάβει κεριά και καντήλια, ορατό από τα πλήθη. Το Φως δεν βγαίνει μόνο στον περιορισμένο χώρο του ναού αλλά και έξω από αυτόν. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι το Άγιο Φως πήγε σαν κορδέλα και στον γειτονικό ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης όπου διέγραψε κύκλους. Μετά από ελάχιστο χρόνο κεριά στα χέρια των προσκυνητών αλλά και όσα βρίσκονταν στο παγκάρι άναψαν ξαφνικά.

Το απόσπασμα αυτό περιέχει διάφορους αβάσιμους ισχυρισμούς.

Περί ακαΐας

Στην αρχή, αναφέρει τον ισχυρισμό περί ακαΐας του Αγίου Φωτός, θέμα το οποίο έχουμε αναλύσει στο άρθρο μας «Όχι, ΔΕΝ υπάρχουν αποδείξεις ότι το άγιο φως δεν καίει». Ο ισχυρισμός ότι το Άγιο Φως δεν καίει, έστω για τα πρώτα λεπτά, δεν αποδεικνύεται με βάση τα διαθέσιμα δεδομένα.

Παρά την εκτενή αναζήτησή μας, που επαναλήφθηκε και στο πλαίσιο συγγραφής του παρόντος άρθρου, δεν καταφέραμε να βρούμε έστω και ένα βίντεο όπου κάποιος πιστός να κρατάει τη φλόγα σταθερή (χωρίς να την κινεί καθόλου) πάνω σε ακάλυπτο μέρος του σώματός του, έστω για δέκα δευτερόλεπτα. Αυτό ισχύει και για τοποθέτηση εύφλεκτου υλικού (π.χ. χαρτιού) επάνω στη φλόγα.

Το αβλαβές άγγιγμα της φλόγας, με τον τρόπο που έχει καταγραφεί μέχρι τώρα από τους πιστούς, είναι απολύτως εφικτό και με «φυσιολογική φλόγα».

Όπως εξηγήσαμε, αυτό συμβαίνει όταν η φλόγα δεν μένει σταθερή, αλλά ακουμπά το ίδιο μέρος του σώματος περιοδικά (κίνηση «πέρα δώθε»), οπότε στο μεταξύ διάστημα αυτό το μέρος του σώματος προλαβαίνει να ψυχρανθεί αρκετά ώστε να μην καεί. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό, είναι επειδή η μεταφορά ενέργειας από τη φλόγα στο δέρμα παίρνει κάποιο χρόνο, επομένως όταν μετακινούμε τη φλόγα και δεν την αφήνουμε σε ένα σημείο, καθυστερούμε περισσότερο αυτή τη μεταφορά ενέργειας και δεν νιώθουμε άμεσα τον πόνο από το κάψιμο.

Περί θαυματουργικού ανάμματος

Εν συνεχεία, αναφέρεται ότι το Κουβούκλιο σφραγίζεται και «δεν υπάρχει δυνατότητα αφής φωτός», ώστε οι πύρινες σταγόνες του Αγίου Φωτός «εξέρχονται με θαυματουργικό τρόπο εκ του Παναγίου Τάφου».

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να υπενθυμίσουμε, αρχικά, ότι είναι ψευδής ο ισχυρισμός ότι γίνεται έλεγχος στον Πατριάρχη Ιεροσολύμων από τις ισραηλινές αρχές, προτού εισέλθει στο Κουβούκλιο για την τελετή αφής, για κατοχή υλικών που θα μπορούσαν να παραγάγουν φωτιά. Όπως έχουμε εξηγήσει σε προηγούμενο άρθρο, αυτό προκύπτει από δήλωση του Αρχιγραμματέα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, Αρχιεπισκόπου Αριστάρχου, από το διαθέσιμο οπτικοακουστικό υλικό αλλά και από τον ίδιο τον νυν Πατριάρχη Ιεροσολύμων, Θεόφιλο Γ’.

Πιο σημαντικό σημείο, είναι ότι το άρθρο παραλείπει να αναφέρει το πλέον ουσιώδες ζήτημα σχετικά με την αφή του Αγίου Φωτός, ότι έχει ήδη τεκμηριωθεί ο τρόπος αφής του Αγίου Φωτός, με ανθρώπινο χέρι, και οι αποδείξεις είναι δημόσια προσβάσιμες.

Ο νυν Σκευοφύλακας του Παναγίου Τάφου (σ.σ. πλήρης τίτλος: Γέρων Σκευοφύλαξ, ο Ηγούμενος του Ναού της Αναστάσεως), Αρχιεπίσκοπος Ιεραπόλεως Ισίδωρος, έχει αποκαλύψει σε συνέντευξή του στον Δημήτρη Αλικάκο (συγγραφέα και του σχετικού βιβλίου «Λύτρωση – Περί του Αγίου φωτός», εκδ. Εκκρεμές, 2019) ότι, πριν την είσοδο του Πατριάρχη, τοποθετεί επί του Παναγίου Τάφου την «Ακοίμητο Κανδήλα», λυχνία την οποία έχει μεταφέρει εκεί σβηστή, και την ανάβει ο ίδιος, με υλικά μέσα (αναπτήρα). Στον ίδιο χώρο, έχει τοποθετηθεί από το πρωί της ημέρας και η Κανδήλα των Αγιοταφιτών Φυλάκων, ως ευλογία για αυτούς αλλά και ως “δικλείδα ασφαλείας” όπως λέει, την οποία επίσης δηλώνει ότι ανάβει. Όταν, δηλαδή, ο Πατριάρχης εισέρχεται εντός του Κουβουκλίου για να προσευχηθεί, βρίσκει ήδη αναμμένες δύο κανδήλες.

Μπορείτε να δείτε την, καταγεγραμμένη σε βίντεο, μαρτυρία του παρακάτω:

Την ίδια παραδοχή, περί ανάμματος της κανδήλας εντός του Κουβουκλίου από τον Σκευοφύλακα (με σπίρτα), έχει κάνει και ο πρώην Αρχιεπίσκοπος Ασκάλωνος Νικηφόρος, που διετέλεσε Σκευφοφύλακας στο Ναό της Αναστάσεως τη δεκαετία του 1980. Μπορείτε να παρακολουθήσετε τη δήλωσή του στον Δημήτρη Αλικάκο εδώ:

Το 2001, ο Μητροπολίτης Πέτρας Κορνήλιος, που έχει διατελέσει τοποτηρητής του Πατριαρχικού Θρόνου των Ιεροσολύμων, σε συνέντευξή του είχε δηλώσει πως το θαύμα είναι ο καθαγιασμός του φυσικού φωτός της Ακοίμητης Κανδήλας, στην τηλεοπτική εκπομπή «Γκρίζες Ζώνες» στο Mega Channel το 2001.

Οι παραπάνω μαρτυρίες προέρχονται από πρωτογενείς πηγές – τους ίδιους τους «πρωταγωνιστές» της τελετής.

Επιπλέον, από τον Ιούνιο του 2018, μετά από τηλεφωνική επικοινωνία του Δημήτρη Αλικάκου με τον Αρχιεπίσκοπο Κωνσταντίνης Αρίσταρχο, Αρχιγραμματέα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων και υπευθύνου για τον διαδικτυακό χώρο του Πατριαρχείου, το Πατριαρχείο διέγραψε το λήμμα για το Άγιο Φως από τον ιστότοπό του, στο οποίο έως τότε παρουσιαζόταν η αφή του ως θαύμα, ως θαυματουργική «αυτανάφλεξη» βάμβακος. Μέχρι και το χρόνο συγγραφής του άρθρου, το λήμμα αυτό εξακολουθεί να είναι ανενεργό.

Έχει, επίσης, διαγραφεί από το Μάιο του 2019 και το αντίστοιχο λήμμα στην αγγλική γλώσσα, και έκτοτε ανακατευθύνει σε άσχετο άρθρο. Η αναφορά σε θαυματουργική προέλευση του Αγίου Φωτός απαλείφθηκε και από την περιγραφή βίντεο στο YouTube σχετικά με την τελετή, μετά από επισήμανση που εστάλη στο Πατριαρχείο μέσω email.

Το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, μετά την έρευνα του Δημήτρη Αλικάκου, έχει πάψει έκτοτε να αναφέρεται επισήμως στο Άγιο Φως ως υπερφυσικής, θαυματουργικής προέλευσης, και, όπως είδαμε παραπάνω, έχει πια διαγράψει σχετικές αναφορές που αναρτήθηκαν στον ιστοχώρο του κατά το παρελθόν. Επίσης ο ίδιος ο πατριάρχης Θεόφιλος έχει δηλώσει: “Μα το Πατριαρχείο δεν μιλάει για θαύμα! Η λέξη προέρχεται από το «θαυμάζω». Τι σχέση μπορεί να έχει με μια ιερή τελετή;” (βλ. “Λύτρωση-Περί του Αγίου Φωτός“. σ. 69).

Τέλος, παραλείπεται να αναφερθεί ότι η ευχή που αναγιγνώσκει ο Πατριάρχης μπροστά στον Πανάγιο Τάφο, κατά τη διάρκεια της τελετής του Αγίου Φωτός, αναφέρεται ρητά σε λήψη και μετάδοση «ανελλιπώς αναμμένου» φωτός (κάτι που βρίσκεται σε συμφωνία με την παραδοχή φυσικού ανάμματος της λεγόμενης Ακοίμητης Κανδήλας), και πάντως όχι σε παράκληση για θαυματουργική «κάθοδο» φωτός που θα άναβε τις λαμπάδες του.

«Ἐπειδὴ γὰρ ταύτη τῆ σωτηρίω καὶ φωταυγεῖ νυκτὶ, πάντα πεπλήρωται φωτὸς, οὐρανὸς τε καὶ γῆ καὶ τὰ καταχθόνια, διὰ τὸ ὑπερφυὲς μυστήριον τῆς ἐν ἅδη καθόδου σου καὶ τῆς ἐκ Τάφου σου τριημέρου ἀναστάσεως διὰ τοῦτο ἐκ τοῦ ἐπὶ τοῦτον τὸν φωτοφόρον σου Τάφον, ἐνδελεχῶς καὶ ἀειφώτως ἐκκαιομένου φωτὸς εὐλαβῶς λαμβάνοντες διαδιδόαμεν, τοῖς πιστεύουσιν εἰς σὲ τὸ ἀληθινὸν φῶς, καὶ παρακαλοῦμεν καὶ δεόμεθὰ σου Πανάγιε Δέσποτα ὅπως ἀναδείξης αὐτὸ ἁγιασμοῦ δῶρον καὶ πάσης θεϊκῆς σου χάριτος πεπληρωμένον διὰ τῆς χάριτος τοῦ Παναγίου καὶ Φωτοφόρου Τάφου σου, καὶ τοὺς ἁπτομένους εὐλαβῶς αὐτοῦ, εὐλογήσης καὶ ἀγιάσης, τοῦ σκότους τῶν παθῶν ἐλευθερῶν καὶ φωτεινοτάτων σου σκηνῶν καταξιώσης ὄπου φῶς τὸ ἀνέσπερον τῆς σῆς θεότητος λάμπει».

Το πιθανώς διαφωτιστικό για την πραγματική διάσταση της τελετής απόσπασμα της ευχής είχε παραπλανητικά αφαιρεθεί στο λήμμα που υπήρχε μέχρι το 2018 στην ιστοσελίδα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων.

Το Άγιο Φως ως «φωτεινή σφαίρα»

Όσον αφορά τους ισχυρισμούς του αποσπάσματος περί «κυματοειδούς» πορείας και «πτήσης» του Αγίου Φωτός ως «μπάλας» ή ταινίας επάνω από τους παρευρισκόμενους πιστούς, δεν παρατίθεται καμία σχετική απόδειξη, ούτε το άρθρο παραπέμπει σε συγκεκριμένα τεκμήρια.

Ήδη, ωστόσο, από το 2018, τα Ellinika Hoaxes έχουν αναλύσει διεξοδικά ένα «βίντεο – ντοκουμέντο» που υπάρχει από το 1994 και έχει προβληθεί από τότε μέχρι σήμερα ως δήθεν «απόδειξη του θαύματος του Αγίου Φωτός». Ορισμένα κοινά σημεία της ανάλυσης με το απόσπασμα που παρατίθεται στο εξεταζόμενο άρθρο, θα δούμε παρακάτω:

Στο απόσπασμα που παραθέτει το εξεταζόμενο άρθρο, δημιουργείται η εσφαλμένη εντύπωση ότι το Άγιο Φως κυκλοφορεί «παραδόξως» στους χώρους του Ναού της Αναστάσεως πριν βγει ο ορθόδοξος Πατριάρχης από την θύρα του Κουβουκλίου. Δεν συμβαίνει, ωστόσο, κάτι παράδοξο: σύμφωνα με το καθιερωμένο τελετουργικό, ο Πατριάρχης, μετά την προσευχή για ευλογία του φωτός, μεταδίδει το φως από την βόρεια οπή του Κουβουκλίου, ενώ ο Αρμένιος κληρικός, που περιμένει στον προθάλαμο (εντός του Κουβουκλίου), το μεταδίδει από τη νότια. Ο δε παραλαμβάνων από τη βόρεια οπή το Άγιο Φως ορθόδοξος κληρικός, το μεταφέρει «δρομαίως» (δηλαδή τρέχοντας) προς το Ιερό Βήμα του Ναού, όπου βρίσκεται ο Σκευοφύλακας. Αντίστοιχα, από τη νότια οπή ο Αρμένιος κληρικός τρέχει προς τον εξώστη, όπου βρίσκεται ο Αρμένιος Πατριάρχης.

Όλα αυτά συμβαίνουν πριν ή παράλληλα με την έξοδο του Πατριάρχη από την θύρα. Αποτελούν και την φυσιολογική εξήγηση για την εντύπωση «φωτός που τρέχει» εντός του Ναού της Αναστάσεως, ενώ η εντύπωση «μπάλας» ή «ταινίας» οφείλεται στην εξ αποστάσεως λήψη από βιντεοκάμερα της εποχής, χωρίς υψηλή ποιότητα εικόνας.

Ο Αρχιεπίσκοπος Ισίδωρος, Σκευοφύλακας του Παναγίου Τάφου, στη συνέντευξή του στον Δημήτρη Αλικάκο έχει αναφερθεί στα ανωτέρω ζητήματα, εξηγώντας αυτά τα δήθεν υπερφυσικά φαινόμενα που τάχα καταγράφονται στο προαναφερθέν «βίντεο-ντοκουμέντο», και καταρρίπτοντας τους μύθους αυτούς. Μπορείτε να παρακολουθήσετε τη δήλωσή του παρακάτω:

Σε σχέση με τους αόριστους ισχυρισμούς ότι «ανάβουν μόνα τους τα καντήλια», καμία συγκεκριμένη απόδειξη δεν κατονομάζεται ή παρατίθεται στα εξεταζόμενα δημοσιεύματα. Δεν υπάρχει, γενικά, καμία τέτοια καταγεγραμμένη απόδειξη την οποία να έχουμε εντοπίσει στο διαδίκτυο. Υπάρχει, αντιθέτως, ένα βίντεο που αποκαλύπτει μια σειρά κανδηλών να ανάβουν αυτόματα, με ηλεκτρικό τρόπο.

Οι ιστορικές καταγραφές περί θαύματος

Το άρθρο αναφέρει, επίσης, τα εξής:

Η πρώτη καταγεγραμμένη αναφορά για εμφάνιση του Αγίου Φωτός στον ναό της Αναστάσεως χρονολογείται μεταξύ 326 και 331. Η καταγραφή γίνεται από τον Αρμένιο ιστορικό Κιρακό Γκαντζάκετσι (1201-1271) στο έργο του «Η Ιστορία των Αρμενίων», γραμμένο στα μέσα του 13ου αιώνα. Ανάμεσα στα γεγονότα που περιγράφει είναι και η θαυματουργή ανάφλεξη μιας κανδήλας που τοποθετήθηκε στον τάφο του Ιησού από τον άγιο Γρηγόριο τον Φωτιστή (257-331) εθνικό προστάτη της Αρμενίας: «Λένε ότι ο άγιος Γρηγόριος τοποθέτησε μια κανδήλα πάνω στον τάφο του Χριστού και παρακάλεσε τον Θεό με τις προσευχές του ώστε στη γιορτή του Πάσχα, ο τόπος να φωτιστεί από ένα άυλο φως, κάτι που συμβαίνει μέχρι τις ημέρες μας».

Ο ναός της Αναστάσεως καταστράφηκε από πυρκαγιά το 614 όταν η περσική αυτοκρατορία κατέλαβε την Ιερουσαλήμ. Το 630 ο αυτοκράτορας Ηράκλειος ανακατέλαβε την πόλη και έδωσε εντολή για την ανοικοδόμηση του ναού. Πριν όμως την ανοικοδόμηση του ναού, το 617 υπάρχουν αναφορές (στο «Τυπικό της Μονής Διονυσίου του Αγίου Όρους» του 1851, στον κώδικα F12 της Αμβροσιανής Βιβλιοθήκης του Μιλάνου» τον 10ο αιώνα και στο έργο «Ομιλία εις το Φως Ιλαρόν» του Μητροπολίτη Ιωάσαφ του 14ου αιώνα) για φανέρωση του Αγίου Φωτός.

Από τα τέλη του 8ου μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνα, την ώρα που εμφανιζόταν το Άγιο Φως, δεν υπήρχε κανείς στο εσωτερικό του Παναγίου Τάφου, η είσοδος του οποίου σφραγιζόταν με μελισσοκέρι ως ανάμνηση της σφράγισης του Τάφου από τη ρωμαϊκή φρουρά και ο Έλληνας Πατριάρχης ευρισκόμενος εκτός του Κουβουκλίου προσευχόταν για την έλευση του Φωτός χωρίς να διαβάζει κάποια ειδική ευχή. Η αρχαιότερη γραπτή μαρτυρία για τον συγκεκριμένο τρόπο τελετουργίας υπάρχει στον Αρέθα το 920 μ.Χ. και όλες οι επόμενες μαρτυρίες μέχρι το 1483 επιβεβαιώνουν την ίδια διαδικασία.

Δηλαδή για επτά αιώνες την ώρα που γινόταν το θαύμα με την εμφάνιση του Αγίου Φωτός το μνημείο ήταν άδειο και κλειδωμένο. Όταν το Άγιο Φως φανερωνόταν, ο ναός κατακλυζόταν από γαλαζόλευκες εκλάμψεις που διαχέονταν στον χώρο. Επίσης την ίδια στιγμή άναβε η ιερή κανδήλα που υπήρχε μέσα στον Τάφο. Στα τέλη του 15ου αιώνα το τελετουργικό άλλαξε και αποφασίστηκε η είσοδος στο εσωτερικό του Τάφου τριών αρχιερέων: ενός Έλληνα, ενός Αρμενίου κι ενός Αιθίοπα. Η παλαιότερη μαρτυρία γι’ αυτή την αλλαγή καταγράφεται το 1483 από τον Ελβετό χρονογράφο Φέλιξ Φάμπρι.

Ο Χάρης Σκαρλατίδης στο βιβλίο του «ΑΓΙΟΝ ΦΩΣ: ΤΟ ΘΑΥΜΑ ΤΗΣ ΚΑΘΟΔΟΥ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΣΤΟΝ ΤΑΦΟ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ» παραθέτει 85 σχετικές μαρτυρίες. Ανάμεσα σε αυτές και έξι μαρτυρίες Μουσουλμάνων ,ανάμεσα τους του Ιμπν αλ-Κας και του αλ-Μπιρουνί. Είναι εντυπωσιακό ότι οι Μουσουλμάνοι της Ιερουσαλήμ όχ απλά συμμετείχαν στην τελετή αλλά και μετέφεραν το Άγιο Φως στα τζαμιά τους.

Οι ανωτέρω επιλεγμένες ιστορικές μαρτυρίες (δείτε μια ενδεικτική καταγραφή εδώ) δεν αποτελούν απόδειξη ότι συνέβαινε και συμβαίνει κάτι υπερφυσικό. Ορισμένες μαρτυρίες δεν είναι καν πρωτογενείς καταγραφές: για παράδειγμα, η δήθεν παλαιότερη καταγεγραμμένη αναφορά για θαυματουργική κάθοδο τον 3ο ή 4ο αι. βασίζεται σε φήμη που μεταφέρει ο συγγραφέας ενός έργου που συντάχθηκε σχεδόν χίλια χρόνια μετά τα υποτιθέμενα γεγονότα.

Δεν αναφέρονται και ορισμένες πηγές, όπως το «οδοιπορικό της Αιθερίας», που παρουσιάζει μια τελετή παρόμοια με τη σημερινή, στο πλαίσιο του εσπερινού (το «λυχνικόν»), χωρίς να μιλά για θαύμα. Ακόμη και για τις “ιστορικές μαρτυρίες” από αυτόπτες που αναφέρουν ότι το Άγιο Φως εμφανιζόταν θαυματουργικά, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι δεν προέρχονται από ερευνητές που διεξήγαγαν πειράματα και μελέτες με επιστημονικά μέσα, αλλά από πιστούς, σε κλίμα θρησκευτικής φόρτισης, και περιηγητές-επισκέπτες που δεν υπήρξαν πρωταγωνιστές στην τελετή Αφής.

Οι «επιστημονικές έρευνες»

Το άρθρο που εξετάζουμε αναφέρει τα εξής:

Ας δούμε όμως τρεις επιστημονικές μελέτες που έγιναν για το Άγιο Φως και τις παραθέτει ο Χάρης Σκαρλακίδης.

Η πρώτη έγινε το 2008 από τον Ρώσο Αντρέι Βολκόφ, Αναπληρωτή Καθηγητή Φυσικής και Μηχανικής των Υλικών στο Εθνικό Πανεπιστήμιο Πυρηνικών Ερευνών που ασχολείται με το πλάσμα χαμηλής θερμότητας, ένα πολύ σπάνιο φαινόμενο στη Γη. Σύμφωνα με τον Βολκόφ που χρησιμοποίησε ένα παλμόμετρο συνδεδεμένο με ένα λάπτοπ, όταν ο Πατριάρχης βρισκόταν στο εσωτερικό του Πανάγιου Τάφου καταγράφηκε αλλαγή φάσματος ακτινοβολίας εξαιτίας αγνώστου σήματος.

«Αυτό συνέβη στις 15.04 (ώρα Ρωσίας). Μια διακύμανση και τίποτε άλλο παρόμοιο». Επρόκειτο για ηλεκτρικό φορτίο που ο Βολκόφ ανέφερε ότι δεν γνώριζε από πού προερχόταν. Τόνισε τέλος ότι υπήρξε ηλεκτρική εκκένωση χωρίς την παρουσία των απαραιτήτων συνθηκών για τη δημιουργία της. Λίγο αργότερα εμφανίστηκε ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων με αναμμένη λαμπάδα.

Το Μεγάλο Σάββατο του 2016 ο Ρώσος ιερέας και βιολόγος πατήρ Γεννάδιος Ζάριτσε, πρόεδρος της «Ένωσης Ορθοδόξων Επιστημόνων» της Ρωσίας συμμετείχε στην τελετή του Αγίου Φωτός έχοντας ως βασική του προτεραιότητα τη μέτρηση της θερμοκρασίας της ιερής φλόγας και τη διακύμανσή της κατά την πάροδο του χρόνου. Αμέσως μετά την εμφάνιση του Αγίου Φωτός χρησιμοποιώντας ένα πυρόμετρο μέτρησε τη θερμοκρασία του. Η μέση θερμοκρασία της φλόγας της λαμπάδας του και των λαμπάδων των διπλανών του ήταν 42 βαθμοί Κελσίου. Μετά από 15 λεπτά μέτρησε πάλι τη θερμοκρασία της φλόγας της λαμπάδας του και ήταν 320 βαθμοί Κελσίου!

Τέλος το Μεγάλο Σάββατο του 2019 ο Giulio Fanti καθηγητής μηχανικών και θερμικών μετρήσεων στο πανεπιστήμιο της Πάντοβας συμμετείχε στην τελετή του Αγίου Φωτός με σκοπό τη μέτρηση και την καταγραφή των θερμικών ιδιοτήτων του Αγίου Φωτός. Τα αποτελέσματα των μετρήσεών του δημοσιεύθηκαν στις 10 Ιουλίου 2019 στο διεπιστημονικό περιοδικό “Global Journal of Archaeology and Anthropology”:

«Έξω από το κουβούκλιο παρατηρήθηκαν σε τακτικά διαστήματα διάφορες σειρές από δεκάδες αστραπές σε συχνότητα από 3 έως 10Hz λίγο πριν την έξοδο του Πατριάρχη. Αυτές οι αστραπές δεν είναι εύκολο να εξηγηθούν διότι διέπονται από χαμηλότερες συχνότητες από αυτές που είναι τυπικές στα φλας των φωτογραφικών μηχανών αλλά και επειδή έχουν υψηλότερο αριθμό ακολουθίας. Αυτές (οι αστραπές) μπορούν να συνδεθούν με μια πιθανή ανάφλεξη μιας λαμπάδας επειδή μια αστραπή μπορεί να προκαλέσει ανάφλεξη στο φιτίλι μιας λαμπάδας».

Ο καθηγητής Fanti άναψε τη δεσμίδα των 33 κεριών του από το Άγιο Φως δυο λεπτά μετά την έξοδο του Πατριάρχη Θεόφιλου από τον Πανάγιο Τάφο και αμέσως την τοποθέτησε κάτω από το πρόσωπο του: «Το Άγιο Φως είναι ψυχρότερο από μία κανονική φλόγα διότι δεν έκαιγε τα γένια του γράφοντος ούτε προκαλούσε κάποιο πόνο στο πρόσωπο. Η διάρκεια του πειράματος ήταν δύο λεπτά». Ο Fanti που χρησιμοποίησε ένα μεταβλητό στροβοσκόπιο για τον εντοπισμό των «αστραπών» έβαλε δέκα λεπτά αργότερα τη δεσμίδα των κεριών κάτω από τα γένια του και αυτά άρχισαν να καψαλίζονται.

Σε επόμενο πείραμα, δέκα λεπτά μετά το άναμμα της δεσμίδας των κεριών του ο Fanti τοποθέτησε ένα κομμάτι λινού υφάσματος σε απόσταση τριών εκατοστών πάνω από δυο ίδια αναμμένα κεριά: το πρώτο είχε ανάψει από το Άγιο Φως ενώ το δεύτερο από έναν αναπτήρα. Το λινό ύφασμα παρέμεινε πάνω από τις φλόγες επί 30 δευτερόλεπτα. Η «κανονική» φλόγα το έκαψε ενώ η φλόγα από το Άγιο Φως δεν προκάλεσε καμία σημαντική φθορά.

Τον ισχυρισμό περί απόδειξης θαυματουργικής προέλευσης του Αγίου Φωτός με βάση «δύο νέεες επιστημονικές έρευνες» συναντήσαμε και σε κείμενο του Χάρη Σκαρλακίδη το 2021, που κυκλοφόρησε στις ιστοσελίδες pentapostagma.gr, neakriti.gr, taxalia.blogspot.com, orthodoxostypos.gr κ.ά. Μεγάλη διάδοση είχε γνωρίσει και τότε το θέμα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Και οι τρεις αναφερόμενες ως «μελέτες» παρουσιάζουν ορισμένα στοιχειώδη ζητήματα αξιοπιστίας.

Κατ’ αρχάς, το λεγόμενο «πείραμα Βολκόφ» έχει εξεταστεί σε προηγούμενο άρθρο μας το 2019, και έχουμε επισημάνει ότι, σύμφωνα με όλα τα διαθέσιμα στοιχεία, και με βάση τις δηλώσεις του ίδιου του Βολκόφ, το «πείραμα» αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί επιστημονική επιβεβαίωση για το θαύμα του Αγίου Φωτός. Επρόκειτο για μετρήσεις με αναξιόπιστο εξοπλισμό τις οποίες αγνοεί η επιστημονική κοινότητα, και οι οποίες δεν δημοσιεύτηκαν ποτέ σε επιστημονικό περιοδικό ώστε να εξεταστούν μέσω της διαδικασίας peer-review για την ακρίβεια τους.

Επίσης, ο πρωτοπρεσβύτερος Γεννάδιος Ζαρίτζε (Геннадий Заридзе), κληρικός από την επαρχία Βορονέζ της Ρωσίας και επικεφαλής του «Συλλόγου Ορθοδόξων Επιστημόνων», λέγεται ότι πραγματοποίησε «μέτρηση της θερμοκρασίας του Αγίου Φωτός».

Όπως έχει αναφέρει σε συνέντευξή του, και σύμφωνα με άρθρο στο περιοδικό του Συλλόγου (δείτε εδώ στη σελ. 36, και μια αυτόματη μετάφραση στα Αγγλικά εδώ), το οποίο δεν αποτελεί έγκριτο επιστημονικό περιοδικό ή τρόπο peer-review, πραγματοποίησε μετρήσεις με ένα πυρόμετρο επάνω σε δοκιμαστικό «ασημένιο πλακίδιο», που ζέστανε με τη φλόγα του Αγίου Φωτός.

Συγκεκριμένα, ανέφερε ότι χρησιμοποίησε το UT303 της εταιρίας UNI-T, πυρόμετρα της οποίας μπορεί κανείς να βρει στο εμπόριο, προς 100-150 ευρώ. Η επιβεβαίωση του εξοπλισμού γίνεται εύκολα με βάση φωτογραφία από ανταποκριτή της Κομσομόλσκαγια Πράβντα (kp.ru) που είχε δημοσιεύσει ρεπορτάζ το 2016, με τον π. Γεννάδιο να κρατά ένα όργανο μέτρησης.

Οι μετρήσεις που φέρεται να πραγματοποίησε δεν έχουν δημοσιευθεί μέχρι σήμερα σε κάποιο επιστημονικό περιοδικό ή να έχουν με άλλον τρόπο αξιολογηθεί από τρίτους επιστήμονες, και δεν κατέστη δυνατόν να βρούμε βίντεο από τις συγκεκριμένες μετρήσεις, για να διασταυρωθεί στοιχειωδώς η μεθοδολογία που ακολούθησε.

Δεν εξέτασε αν υπάρχουν άλλοι συγχυτικοί παράγοντες που θα εξηγούσαν αύξηση θερμοκρασίας στην πλάκα, όπως ότι μέτρησε αμέσως τη στιγμή που αναφέρεται ότι άναψε τη λαμπάδα του (δηλαδή πριν προλάβει να συντελεστεί π.χ. μεταφορά θερμότητας στην πλάκα), ότι πέρασαν 15 λεπτά και μέσα σε έναν ναό όπου άναψαν χιλιάδες άλλες δέσμες κεριών. Ελλείψει σαφούς περιγραφής και μεθοδολογίας, δεν μπορεί να τεκμηριωθεί ότι πρόκειται για διαδικασία επαναλήψιμη και επιδεχόμενη διασταύρωσης.

Ο ίδιος, πέραν της ιδιότητάς του ως κληρικού, έχει προφανώς προκατάληψη υπέρ της «επιστημονικής τεκμηρίωσης» θαυμάτων στο χώρο της ορθόδοξης εκκλησίας. Ενδεικτικά, σε συνέντευξή του στο κρατικά ελεγχόμενο πρακτορείο RIA Novosti το 2016, είχε αναφέρει ως «επιστημονικές αποδείξεις θαυμάτων» το ανωτέρω «πείραμα Βολκόφ», που δεν συνιστά απόδειξη, και το δήθεν θαύμα με τα φιδάκια της Παναγίας σε χωριό της Κεφαλονιάς, που έχουμε εξηγήσει σε παλαιότερα άρθρα μας εδώ και εδώ.

Περαιτέρω, δίνεται ιδιαίτερο βάρος σε δημοσίευση του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα, Giulio Fanti, στο περιοδικό «Global Journal of Archaeology & Anthropology» το 2019. Πρόκειται για έναν καθηγητή γνωστό για τις θέσεις του για την δήθεν «αυθεντικότητα» της Ιεράς Σινδόνης του Τορίνου (το υποτιθέμενο νεκρικό σάβανο του Ιησού), κάτι που αμφισβητείται από την επιστημονική κοινότητα.

Το δε περιοδικό, που αυτοχαρακτηρίζεται ως περιοδικό με impact factor 0.611 ή 0.891, ανήκει στον όμιλο περιοδικών της εκδοτικής εταιρίας Juniper Publishers, που έχει δεχτεί έντονη κριτική για τακτικές που προσιδιάζουν σε “predatory journals” (δηλαδή περιοδικά που δημοσιεύουν οτιδήποτε τους υποβληθεί επί πληρωμή, και δεν έχουν αναγνώριση στην επιστημονική κοινότητα).

Η δημοσίευση του Giulio Fanti, μάλιστα, περιέχει αναφορές στο «πείραμα Βολκόφ» και το «πείραμα Ζαρίτζε» (που αναφέραμε παραπάνω) ως τάχα έγκυρες επιστημονικές διαδικασίες.

Σε σημείο όπου αναφέρεται σε «παράξενο φαινόμενο» να εμφανίζονται αστραπές και λάμψεις εκτός του Κουβουκλίου πριν βγει από αυτό ο Πατριάρχης, παραθέτει ως παραπομπές-πηγές για τον ισχυρισμό του ένα link σε 7λεπτο βίντεο στο YouTube (χωρίς περαιτέρω διευκρίνιση σε ποιο σημείο και πώς αποδεικνύεται), εννοώντας προφανώς το φιλμ από την τελετή του 2008, την οποία έχουμε συζητήσει και εξηγήσει εδώ, καθώς και ένα άλλο link προς βίντεο στο YouTube, χωρίς, επίσης, να διευκρινίζει πού βλέπει αστραπές – και όχι π.χ. φλας από φωτογραφικές μηχανές (δείτε ενδεικτικά παραδείγματα εδώ, εδώ κι εδώ).

Ως απόδειξη για την τάχα ακαΐα της φλόγας παρατίθεται στη μελέτη μια φωτογραφία του μελετητή, συνοδεία της λεζάντας ότι ελήφθη κατόπιν παρέλευσης 5 λεπτών από την έναρξη της δοκιμής «χωρίς να καίγονται τα γένια». Αυτό που παραλείπεται είναι καταρχάς η διευκρίνιση του τρόπου δοκιμής. Όπως εξηγήσαμε σε προηγούμενο άρθρο μας, υπάρχει εφικτό αβλαβές άγγιγμα μιας φλόγας, εφόσον η φλόγα δεν μένει σταθερή, αλλά ακουμπά το ίδιο μέρος του σώματος περιοδικά (κίνηση «πέρα δώθε»), οπότε, στο μεταξύ διάστημα, αυτό το μέρος του σώματος προλαβαίνει να ψυχρανθεί αρκετά ώστε να μην καεί. Δεν υπάρχει δημοσιευμένο μέχρι σήμερα βίντεο που να δείχνει τον κ. Φάντι ή άλλον να κρατά σταθερά και κοντά σε γενειοφόρο πρόσωπο τη φλόγα για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα.

Η μελέτη εμφανίζει την αντίληψη ότι υπάρχουν κοινά “υπερφυσικά” στοιχεία μεταξύ της τελετής αφής του Αγίου Φωτός και της Ιεράς Σινδόνος του Τορίνο – κι αυτό αποτελεί το κεντρικό θέμα που απασχολεί τον Ιταλό καθηγητή. Όπως και στο «πείραμα Ζαρίτζε», ο συγγραφέας του άρθρου ασπάζεται την αντίληψη ότι στην αρχή, και μέχρι ένα μη καθορισμένο σημείο, και χωρίς περαιτέρω εξήγηση, το Άγιο Φως δεν καίει τόσο πολύ, και έπειτα έχει χαρακτηριστικά του κοινού, φυσικού φωτός.

Όπως εξηγήσαμε σε άλλο άρθρο μας, δεν υπάρχουν πραγματικές αποδείξεις ότι το Άγιο Φως δεν καίει, και τα δύο αυτά «πειράματα» δεν συνοδεύονται από οπτικοακουστικό υλικό που να δείχνει κάτι παράδοξο, όπως π.χ. με την φλόγα σε σταθερό σημείο κοντά στο πρόσωπο ή άλλο εύφλεκτο υλικό (λ.χ. χαρτί, έστω γένια) και για χρονικό διάστημα παραπάνω από έστω 10-15 δευτερόλεπτα χωρίς αποτελέσματα που να ταιριάζουν στη φυσιολογική φωτιά (ενστικτώδης αποφυγή φλόγας λόγω αίσθησης καψίματος, καψάλισμα τριχών, άναμμα φλόγας στην εύφλεκτη επιφάνεια).

Όσον αφορά τις «αστραπές» που είδε ο Fanti, δεν έχει αποκλείσει ή καν ερευνήσει απλούς, προφανείς λόγους για την εμφάνιση αστραπιαίων λάμψεων, όπως είναι τα φωτογραφικά φλας. Αξίζει να σημειωθεί ότι, κατά την τελετή αφής του 2020 που πραγματοποιήθηκε χωρίς την παρουσία πλήθους πιστών, δεν παρατηρήθηκαν αυτές οι «αστραπές».

Η αναφορά στο βιβλίο Λύτρωση – Περί του Αγίου Φωτός και τις δικαστικές εξελίξεις

Το άρθρο, στο τέλος, αναφέρει:

Το 2019, στο βιβλίο του «ΛΥΤΡΩΣΗ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΦΩΤΟΣ», ο δημοσιογράφος Δημήτρης Αλικάνος υποστηρίζει ότι η κανδήλα μέσα στον τάφο δεν ανάβει θαυματουργικώς, αλλά την ανάβει ο σκευοφύλακας που την τοποθετεί στη μαρμάρινη ταφόπλακα. Ο δημοσιογράφος παραθέτει συνεντεύξεις Αρχιερέων του Πατριαρχείου Ιερουσαλήμ, οι οποίοι παρουσιάζονται να του λένε ότι η ιερή κανδήλα τοποθετείται αναμμένη στον Πανάγιο Τάφο πριν την είσοδο του Πατριάρχη. Ανάμεσά τους ο Πατριάρχης Θεόφιλος Γ’, ο Επίσκοπος Κωνσταντίντης Αρίσταρχος και ο Επίσκοπος Ιεραπόλεως Ισίδωρος.

Οι τρεις Αρχιερείς κατηγόρησαν τον δημοσιογράφο για ψευδείς ισχυρισμούς και κινήθηκαν δικαστικά εναντίον του καταθέτοντας αγωγές. Το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων με ανακοίνωση που εξέδωσε στις 18 Μαρτίου 2019 δια του Επισκόπου Αρίσταρχου υποστηρίζει ότι «τα όσα αναφέρονται στο επίμαχο βιβλίο αποτελούν προϊόν φανταστικών ιστοριών επινόησης του συγγραφέα με προφανή στόχο τον σκανδαλισμό των πιστών και την αποκόμιση οικονομικού οφέλους από τις πωλήσεις του βιβλίου».

Ο συντάκτης του άρθρου παραλείπει, αρχικά, να αναφέρει ότι η παραδοχή περί του τρόπου ανάμματος του Αγίου Φωτός και οι συνεντεύξεις των αρχιερέων του Πατριαρχείου Ιερουσολύμων δεν είναι κάτι που απλώς «υποστηρίζει» και «παρουσιάζει» ως τάχα να συνέβησαν ο δημοσιογράφος Δημήτρης Αλικάκος, αλλά κάτι που έχει καταγραφεί με χρήση ψηφιακών μέσων (βίντεο και φωτογραφιών) με τη συναίνεση των συνεντευξιαζομένων και βρίσκεται αναρτημένο δημόσια στο διαδίκτυο.

Το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, αρχικά με επιστολή του Αρχιγραμματέα του, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντίνης Αρίσταρχου, και κατόπιν με νεότερη ανακοίνωση, απέφυγε να αναφερθεί σαφώς σε τι συνίσταται το ψεύδος των ισχυρισμών του Δ. Αλικάκου στο βιβλίο του, καθώς και ποια είναι τότε η αλήθεια για την τελετή.

Αντίστοιχα, σύμφωνα με τον εναχθέντα σε δίκη συγγραφέα του βιβλίου έρευνας, ούτε στην αστική αγωγή (ασκήθηκε από τον Πατριάρχη, τον Σκευοφύλακα και τον Αρχιγραμματέα) υπάρχει η παραμικρή φράση για το ποια είναι η αλήθεια που τάχα διέστρεψε, παραποίησε ή αλλοίωσε.

Το εξεταζόμενο δημοσίευμα του 2023 έχει επίσης παραλείψει να αναφέρει ότι το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων και προσωπικά ο Πατριάρχης Θεόφιλος Γ΄ δεν υποστήριξε την αγωγή (μην υποβάλλοντας στο δικαστήριο «Προτάσεις», όπως προβλέπεται) την οποία κατέθεσε στις 2/7/2019, με αποτέλεσμα τη ματαίωσή της από το Πρωτοδικείο Αθηνών το Σεπτέμβριο του 2021.

Για τις αγωγές των δύο ετέρων αρχιερέων, Ισιδώρου και Αριστάρχου, το Πολυμελές Πρωτοδικείο Αθηνών κήρυξε εαυτόν αναρμόδιο και παράπεμψε τα αιτήματα των αγωγών σε έτερα αστικά δικαστήρια.

Στις 13/3/2024 οι αγωγές κατά του κ. Αλικάκου, που αφορούσαν τη συκοφαντική δυσφήμιση, απορρίφθηκαν. Απόφαση 1, Απόφαση 2

Όπως έγινε γνωστό το Δεκέμβριο του 2022, το Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών, στο πλαίσιο διαδικασίας ασφαλιστικών μέτρων, έκρινε ότι το επίμαχο βίντεο της ιστορικής συνέντευξης του νυν Σκευοφύλακα, Αρχιεπισκόπου Ισίδωρου, που αποκάλυψε τον τρόπο αφής του Αγίου Φωτός, όχι μόνο δεν προσβάλλει τον ίδιο, αλλά πραγματοποιήθηκε με τη συναίνεσή του.

Παράλληλα, ξεκίνησε και ποινική διαδικασία, στο πλαίσιο της οποίας οι Αρχιεπίσκοποι Ισίδωρος και Αρίσταρχος έχουν ήδη καταδικαστεί για «λιπομαρτυρία» (αδικαιολόγητη απουσία από τη δίκη).

Τελικώς η δίκη ξεκίνησε στις 20/3/2024 και ολοκληρώθηκε στις 29/3. Ο δημοσιογράφος κρίθηκε ομόφωνα αθώος από το Τριμελές Πλημμελειοδικείο Αθηνών για συκοφαντική δυσφήμηση διά του Τύπου κατά συρροή και κατ’ εξακολούθηση, παράβαση απορρήτου ιδιωτικής συνομιλίας και παράβαση του νόμου περί προσωπικών δεδομένων.

Συμπέρασμα

Τα υπό εξέταση δημοσιεύματα παρουσιάζουν μονομερώς ορισμένες πηγές που ισχυρίζονται ότι το Άγιο Φως έχει θαυματουργική προέλευση και υπερφυσικές ιδιότητες. Ωστόσο, όσα παρατίθενται δεν αποτελούν πραγματικές αποδείξεις. Παραλείπονται να αναφερθούν οι δημόσια διαθέσιμες αποδείξεις, από πρωταγωνιστές της Τελετής, ότι το Άγιο Φως ανάβει με φυσικό τρόπο και όχι υπερφυσικά.

• Ενημέρωση 27/4/2024 – αναφορικά με την δικαστική εξέλιξη των μηνύσεων και αγωγών κατά του δημοσιογράφου Δημήτρη Αλικάκου.