Ψευδείς πληροφορίες σε σχέση με τα αυτοάνοσα νοσήματα στην έκθεση του Ε.Ο.Φ.

Δημοσιεύματα και χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης διαδίδουν ψευδώς πως ο Ε.Ο.Φ. “παραδέχεται ότι τα εμβόλια κατά του covid-19 προκαλούν έντεκα αυτοάνοσα νοσήματα”. Στην πραγματικότητα, τα αυτοάνοσα νοσήματα που συμπεριλαμβάνονται στην έκθεση του Ε.Ο.Φ. αφορούν αναφορές των “πιθανολογούμενων (εικαζομένων) ανεπιθύμητων ενεργειών”, που καταχωρήθηκαν στον Ε.Ο.Φ. μέσω της Κίτρινης Κάρτας και δημοσιεύονται στο πλαίσιο της διαφάνειας. Το σύνολο των παρενεργειών βρίσκεται σε διαδικασία αξιολόγησης από τις αρμόδιες επιστημονικές ομάδες και σε καμία περίπτωση δεν έχει αποδειχθεί συσχέτιση με τα εμβόλια κατά της COVID-19. Στο παρόν άρθρο παρουσιάζονται, μεταξύ άλλων, τα ευρήματα διεθνών επιστημονικών μελετών για τη σχέση του νέου ιού και των εμβολίων με την εκδήλωση αυτοάνοσων νοσημάτων.

Παραδείγματα δημοσιεύσεων: pronews.gr, iskra.gr, makeleio.gr, voliotaki.gr, www.triklopodia.gr, sypol.gr

Ο ψευδής ισχυρισμός δημοσιεύθηκε αρχικά από τη σελίδα PRONEWS, με αρκετές ιστοσελίδες να αναπαράγουν το δημοσίευμα, όπως φαίνεται εδώ, εδώ και εδώ. Οι ισχυρισμοί διαδόθηκαν και στο Facebook, με αναρτήσεις να συγκεντρώνουν δεκάδες κοινοποιήσεις.

Τι ισχύει

Όπως αναφέραμε σε προηγούμενο άρθρο μας, στις 24 Απριλίου 2023, ο Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων δημοσίευσε, στο πλαίσιο της διαφάνειας, τα συγκεντρωτικά στοιχεία των αναφορών πιθανολογούμενων ανεπιθύμητων ενεργειών σχετικά με τον εμβολιασμό ενάντια στην COVID-19 για το έτος 2022.

Πρόκειται για τις αναφορές που καταχωρούνται στον Ε.Ο.Φ., μέσω της Κίτρινης Κάρτας, τόσο από απλούς πολίτες όσο και από επαγγελματίες υγείας και αφορούν τις πιθανολογούμενες ανεπιθύμητες ενέργειες, οι οποίες δεν σχετίζονται ή δεν έχουν προκληθεί απαραίτητα από το εμβόλιο. Η αξιολόγηση της συσχέτισης των αναφερόμενων πιθανολογούμενων ανεπιθύμητων ενεργειών με τα εμβόλια βρίσκεται σε εξέλιξη από τις αρμόδιες εθνικές Αρχές. Αντίστοιχη έκθεση δημοσιεύθηκε και για το έτος 2021.

Υπενθυμίζουμε, πως στην έκθεση του Ε.Ο.Φ., η πλειοψηφία των αναφορών υποβλήθηκε από μη επαγγελματίες υγείας (1.040 από τις 1.633, ποσοστό περίπου 64%), όπως φαίνεται και στο παρακάτω γράφημα, με το κριτήριο σοβαρότητας μια αναφερθείσας εικαζόμενης ανεπιθύμητης ενέργειας να επιλέγεται σύμφωνα με την κρίση του αναφέροντα, όπως επισημαίνεται και στην έκθεση.

Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε πως η πρόσφατη έκθεση του Ε.Ο.Φ. δεν ισοδυναμεί με τεκμηρίωση συσχέτισης των πιθανολογούμενων παρενεργειών με τα εμβόλια, αλλά αποτελεί δημοσιοποίηση των αναφορών που πολίτες και επαγγελματίες υγείας καταχώρησαν στον Ε.Ο.Φ. μέσω της Κίτρινης Κάρτας για το έτος που προηγήθηκε ως πιθανές παρενέργειες του εμβολιασμού.

Αυτοάνοσα νοσήματα

Στην έκθεση του Ε.Ο.Φ. διαπιστώνουμε την ύπαρξη ενός μεγάλου αριθμού πιθανολογούμενων ανεπιθύμητων ενεργειών που αποτελούν εκδήλωση αυτοάνοσου νοσήματος ή θα μπορούσαν να σχετίζονται με κάποιο αυτοάνοσο νόσημα.

Τα αυτοάνοσα νοσήματα εμφανίζονται όταν το ανοσοποιητικό σύστημα, για λόγους που δεν είναι δυνατό πάντοτε να εντοπιστούν, επιτίθεται στα υγιή κύτταρα του ίδιου του οργανισμού. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την εκδήλωση ενός ευρέος φάσματος πιθανών συμπτωμάτων. Ποικίλοι παράγοντες κινδύνου θεωρούνται πως συμβάλλουν δυνητικά στην εκδήλωση ενός αυτοάνοσου νοσήματος, με τις ακριβείς αιτίες, ωστόσο, να παραμένουν άγνωστες.

Τα τελευταία χρόνια η επιστήμη – στο πλαίσιο της αυξανόμενης συχνότητας ορισμένων αυτοάνοσων νοσημάτων – έχει στρέψει το ενδιαφέρον της στη διερεύνηση των επιγενετικών μεταβολών ως αποτέλεσμα της επίδρασης ποικίλων περιβαλλοντικών παραγόντων που επιδρούν στο ανθρώπινο γονιδίωμα (epigenetics), οι οποίοι, μαζί με τη γενετική προδιάθεση (κληρονομικότητα) και την κατάσταση του ανοσοποιητικού, θεωρούνται οι τρεις κυριότεροι παράγοντες της παθογένειας των αυτοάνοσων νοσημάτων.

Σύμφωνα με τους τίτλους των δημοσιευμάτων:

Τα εμβόλια κατά του covid-19 προκαλούν έντεκα αυτοάνοσα νοσήματα!

Ο αριθμός αυτός, όμως, είναι αυθαίρετος και παραπλανητικός. Στην έκθεση του Ε.Ο.Φ. αναφέρεται ένας μεγάλος αριθμός πιθανών παρενεργειών που σχετίζονται ή αποτελούν εκδήλωση κάποιου αυτοάνοσου νοσήματος. Για παράδειγμα, αναφέρονται 77 απομυελινωτικές νευρολογικές διαταραχές, μεταξύ των οποίων η Πολλαπλή Σκλήρυνση, μια χρόνια αυτοάνοση νευρολογική πάθηση. Επιπλέον, αναφέρονται 4 οξείες πολυνευροπάθειες, στις οποίες συγκαταλέγεται το Σύνδρομο Guillain-Barre, μια αντίστοιχα αυτοάνοση νευρολογική πάθηση. Επίσης, στην κατηγορία “Αυτοάνοσα νοσήματα ειδικού ενδιαφέροντος” διαπιστώνονται αναφορές για 20 διαφορετικές παθήσεις, όπως φαίνεται και στην ακόλουθη εικόνα από την έκθεση του Ε.Ο.Φ.:

Τέλος, ένας σημαντικός αριθμός αναφερόμενων παρενεργειών, όπως η οπτική νευρίτιδα, η διπλωπία, η πάρεση, οι διαταραχές του ωτός, η αυτοάνοση θυρεοειδίτιδα κ.α., θα μπορούσε να σχετίζεται – αν και όχι αποκλειστικά – με την εκδήλωση αυτοάνοσων νοσημάτων.

Ο αριθμός “11”, κατά συνέπεια, δεν ανταποκρίνεται στα δεδομένα της έκθεσης και είναι εντελώς αυθαίρετος και παραπλανητικός, χωρίς καμία επιστημονική βάση, υποδηλώνοντας τη δημιουργία ενός τίτλου “click-bait” με την επιλογή ενός “τυχαίου” αριθμού για την προσέλκυση περισσότερων αναγνωστών.

Αντίθετα, τα δεδομένα της έκθεσης του Ε.Ο.Φ. και η διάχυτη ανησυχία σχετικά με την εμφάνιση συμπτωματολογίας που εμπίπτει στο ευρύ φάσμα των αυτοάνοσων παθήσεων έρχεται να προστεθεί στη διεθνή επιστημονική συζήτηση σχετικά με το κατά πόσο και σε ποιο βαθμό ο εμβολιασμός συμβάλλει στην ανάπτυξη ή την υποτροπή των αυτοάνοσων παθήσεων.

Εμβόλια κατά της Covid-19 και Αυτοάνοσα Νοσήματα

Σύμφωνα με επιδημιολογικές μελέτες σε συνεργασία με το CDC, τον αμερικανικό οργανισμό υγείας, συγκεκριμένα εμβόλια – κυρίως αδενοϊού – όπως το εμβόλιο της Oxford-AstraZeneca, το οποίο πλέον δεν χρησιμοποιείται και το Ad26.COV2.S της Johnson & Johnson έχουν σχετιστεί με την εκδήλωση των ακόλουθων παρενεργειών ανοσοποιητικής αντίδρασης:

• Θρόμβωση με σύνδρομο θρομβοπενίας (TTS) μετά το εμβόλιο J&J/Janssen
• Σύνδρομο Guillain-Barré (GBS) σε άτομα που έχουν λάβει το εμβόλιο J&J/Janssen
• Μυοκαρδίτιδα και περικαρδίτιδα

Θρόμβωση με σύνδρομο θρομβοπενίας (TTS)

Η θρόμβωση με σύνδρομο θρομβοπενίας (TTS) είναι μια πολύ σπάνια, αλλά επικίνδυνη, παρενέργεια που έχει σχετιστεί με τον εμβολιασμό μετά το εμβόλια J&J/Janssen. Επιδημιολογική έρευνα έδειξε πως τα ποσοστά αναφοράς για TTS ήταν 3,83 ανά εκατομμύριο δόσεις εμβολίου J&J/Janssen και 0,00855 ανά εκατομμύριο δόσεις εμβολίου με mRNA εμβόλια.

Σύνδρομο Guillain-Barré (GBS)

Το σύνδρομο Guillain-Barré (GBS) είναι μια σπάνια διαταραχή κατά την οποία το ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού προκαλεί βλάβες στα νευρικά κύτταρα, προκαλώντας μυϊκή αδυναμία και μερικές φορές παράλυση. Ευρήματα επιδημιολογικών ερευνών, που αξιολόγησαν τα δεδομένα του Vaccine Safety Datalink, του συστήματος εποπτείας και ερευνών για την ασφάλεια των εμβολίων του CDC, εντόπισαν τον αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης GBS μετά το εμβόλιο της Johnson & Johnson σε σχέση με τα mRNA εμβόλια, στα οποία δεν εντοπίστηκε αντίστοιχος κίνδυνος. Τα ευρήματα αυτά συγκλίνουν με αντίστοιχη, ως προς τον σχεδιασμό επιδημιολογική μελέτη από τη Νότια Κορέα, όπου τα εμβόλια αδενοϊού (ειδικότερα το σχετίστηκαν με αυξημένο κίνδυνο εκδήλωσης CBS μετά τον εμβολιασμό SARS-CoV-2, με τη συνολική εκδήλωση να είναι 1,42 ανά εκατομμύριο δόσεις. Συνεπώς, σε παγκόσμια κλίμακα το σύνδρομο Guillain-Barré (GBS) έχει συνδεθεί κατά κύριο λόγο με τα εμβόλια αδενοϊού ChAdOx1-S/nCoV-19 (Oxford-Astrazeneca) και Ad26. COV2.S (Janssen), με το εμβόλιο της Οξφόρδης να έχει περιορισμένη χρήση διεθνώς και στην Ελλάδα να μην διατίθεται πλέον.

Μυοκαρδίτιδα και περικαρδίτιδα

Στοιχεία από πολλαπλά συστήματα παρακολούθησης στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε όλο τον κόσμο υποστηρίζουν μια αιτιώδη συσχέτιση μεταξύ των εμβολίων mRNA COVID-19 (δηλ. Moderna ή Pfizer-BioNTech) και της εκδήλωσης μυοκαρδίτιδας και της περικαρδίτιδας, μιας φλεγμονής της καρδιάς που προκαλεί το ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού. Τα περιστατικά που έχουν καταγραφεί αφορούν συχνότερα εφήβους και νεαρούς ενήλικες άνδρες, οι οποίοι εκδήλωσαν την παρενέργεια εντός μερικών ημερών μετά τον εμβολιασμό τους, κυρίως, μετά τη λήψη της δεύτερης δόσης ενός εμβολίου mRNA COVID-19. Το CDC σημειώνει ωστόσο τα ακόλουθα ιδιαίτερα για την ομάδα για την οποία καταγράφεται η υψηλότερη συχνότητα εκδήλωσης μυοκαρδίτιδας και περικαρδίτιδας:

Ανά εκατομμύριο δεύτερες δόσεις εμβολίου mRNA COVID-19 που χορηγήθηκαν σε άνδρες ηλικίας 12-29 ετών, θα μπορούσαν να προληφθούν 11.000 κρούσματα COVID-19, 560 νοσηλείες, 138 εισαγωγές σε ΜΕΘ και έξι θάνατοι λόγω COVID-19, σε σύγκριση με 39-47 αναμενόμενες περιπτώσεις μυοκαρδίτιδας μετά τον εμβολιασμό COVID-19.

Τα οφέλη (πρόληψη της νόσου COVID-19 και των σχετικών νοσηλειών, εισαγωγών σε ΜΕΘ και θανάτων) υπερέβησαν τους κινδύνους (αναμενόμενα κρούσματα μυοκαρδίτιδας μετά τον εμβολιασμό) σε όλους τους πληθυσμούς για τους οποίους έχει συστηθεί εμβολιασμός

Σχετικά με τα εμβόλια mRNA, έρευνες υποστηρίζουν τον πιθανό συσχετισμό των εμβολίων της Pfizer-BioNTech και της Moderna με την εκδήλωση της Παράλυσης Bell (Bell’s Palsy), χωρίς ωστόσο να έχει αποδειχθεί αιτιώδης σχέση με τα παραπάνω εμβόλια. Για το ίδιο σύνδρομο, έχει υποστηριχθεί από συγκεκριμένη έρευνα η συσχέτιση με το ανδρανοποιημένο εμβόλιο CoronaVac (Sinovac Biotech), το οποίο δεν χρησιμοποιείται στην Ελλάδα. Σύμφωνα με το CDC, ο κίνδυνος εκδήλωσης της Παράλυσης Bell μετά τον εμβολισμό παραμένει μικρός, ενώ χρειάζονται περαιτέρω μελέτες, ιδιαίτερα σε άτομα που έχουν εμφανίσει στο παρελθόν τη συγκεκριμένη παράλυση.

Συμπερασματικά, τρεις εξαιρετικά σπάνιες ανεπιθύμητες ενέργειες του ανοσοποιητικού συστήματος έχουν επίσημα σχετιστεί με τον εμβολιασμό κατά της COVID-19, με βάση δεδομένα που προέκυψαν από επιδημιολογικές έρευνες ευρείας κλίμακας σε εκατομμύρια ασθενείς που εμβολιάστηκαν, με τα οφέλη του εμβολιασμού κατά της COVID-19 να υπερτερούν των γνωστών και πιθανών κινδύνων.

Διεθνή ευρήματα για την εκδήλωση αυτοάνοσων νοσημάτων ύστερα από έκθεση στον ιό SARS-CoV-2

Οι αιτίες που πυροδοτούν την εκδήλωση αυτοάνοσων νοσημάτων παραμένουν σε γενικές γραμμές άγνωστες. Ωστόσο, είναι γενικά αποδεκτό ότι διάφοροι ιοί ευθύνονται για την εκδήλωση διαφόρων αυτοάνοσων νοσημάτων, όπως, μεταξύ άλλων, ο διαβήτης τύπου 1 (T1D), ο συστηματικός ερυθηματώδης λύκος (ΣΕΛ), η ρευματοειδής αρθρίτιδα (ΡΑ), το σύνδρομο Sjögren (SS) και η πολλαπλή σκλήρυνση (MS). Ο νέος ιός SARS-COV2 φαίνεται πως συμβάλλει με παρόμοιο τρόπο στην παθογένεια των αυτοάνοσων νοσημάτων σε βάθος χρόνου.

Τα ακόλουθα γραφήματα, τα οποία ενσωματώνονται σε έρευνα δημοσιευμένη στο περιοδικό World Journal of Clinical Cases απεικονίζουν τον ρόλο του SARS-CoV-2 στην ενεργοποίηση της αυτοφλεγμονής και της αυτοανοσίας, καθώς και τις δυνητικά συναφείς οργανικές εκδηλώσεις.

Έρευνα σε πρώιμο στάδιο (preprint) από την πρωτοβάθμια περίθαλψη του Ηνωμένου Βασιλείου, με κλινικά δεδομένα από περισσότερους από δύο εκατομμύρια ασθενείς, απέδειξε τον αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης ορισμένων φλεγμονωδών αυτοάνοσων νοσημάτων σε ασθενείς που προσβλήθηκαν από τον ιό SARS CoV-2. Σύμφωνα με την έρευνα:

Η έκθεση στην COVID-19 συσχετίστηκε με 22% σχετική αύξηση του κινδύνου εμφάνισης ορισμένων IMID (μετ. Ανοσοδιαμεσολαβούμενες φλεγμονώδεις νόσοι), συμπεριλαμβανομένου του σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1, της φλεγμονώδους νόσου του εντέρου και της ψωρίασης.

Ακόμα μία μελέτη, δημοσιευμένη στο περιοδικό Lancet, συνηγορεί υπέρ του αυξημένου κινδύνου εμφάνισης μιας σειράς αυτοάνοσων νοσημάτων σε ασθενείς που νόσησαν από την COVID-19. Σε δείγμα 887,455 ασθενών με COVID-19 (που δεν εμβολιάστηκε, ώστε να μην επηρεαστεί το αποτέλεσμα) πραγματοποιήθηκε σύγκριση κατά ηλικία, φύλο και εθνικότητα και σε βάθος 6 μηνών με αντίστοιχη ομάδα ελέγχου ασθενών που δεν νόσησε και επίσης δεν εμβολιάστηκε κατά της COVID-19.

Ενδιαφέρουσες είναι οι πρώιμες επιστημονικές συζητήσεις για τον ρόλο του νέου κορονοϊού στην ανάπτυξη αυτοάνοσων παθήσεων, ιδιαίτερα σε άτομα που ήδη έχουν διαγνωστεί με κάποια αυτοάνοση πάθηση ή εμφανίζουν γενετική προδιάθεση. Οι βασικοί μηχανισμοί αυτοανοσίας που ενεργοποιούνται από έναν ιό είναι οι ακόλουθοι:

Συνεπώς, και με βάση τα παραπάνω, ο SARS-CoV-2 ενδέχεται να προκαλεί την αντίδραση του ανοσοποιητικού, ιδιαίτερα σε άτομα με γενετική προδιάθεση, με τρόπο παρόμοιο που ποικίλες λοιμώξεις έχουν συνδεθεί με την εκδήλωση αυτοάνοσων νοσημάτων.

Αυτοάνοσες παθήσεις και εμβολιασμός κατά της COVID-19

Σε σχέση, όμως, με τις 13.325.228.015 εμβολιαστικές δόσεις κατά της COVID-19, oι αναφορές σχετικά με αυτοάνοσες αντιδράσεις μετά από εμβολιασμό είναι πραγματικά ελάχιστες. Ο ακόλουθος πίνακας από έρευνα που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Rheumatology and Immunology Research συνοψίζει τις πιο συχνές πιθανολογούμενες αναφορές για φαινόμενα αυτοανοσίας που παρατηρήθηκαν σε σχέση με τους τύπους εμβολίων που χορηγήθηκαν κατά της COVID-19:

Σημείωση: οι περισσότερες διαθέσιμες έρευνες, αναφορικά με τα φλεγμονώδη νοσήματα του ανοσοποιητικού ύστερα από τον εμβολιασμό κατά της COVID-19, αποτελούν μελέτες περιπτώσεων ασθενών στις οποίες η αιτιότητα συνήθως δεν είναι εφικτό να αποδειχθεί με ασφάλεια.

Σε έρευνα που δημοσιεύτηκε στο American Journal of Clinical Dermatology, και η οποία βασίζεται σε ανασκόπηση της βιβλιογραφίας για τα περιστατικά ψωρίασης ύστερα από τον εμβολιασμό με εμβόλια mRNA (Moderna και BioNTech/ Pfizer), υποστηρίζεται πως τόσο η νεοεμφανιζόμενη ψωρίαση όσο και η έξαρση της προϋπάρχουσας ψωρίασης θεωρούνται πιθανές δερματικές ανεπιθύμητες ενέργειες μετά τον εμβολιασμό με COVID-19. Ωστόσο, ελλείψει απαραίτητων στοιχείων στις περισσότερες από τις περιπτώσεις δεν ήταν εφικτή η απόδοση αιτιότητας στα εμβόλια με τα οποία συσχετίστηκαν τα παραπάνω περιστατικά. Μάλιστα οι συγγραφείς σημειώνουν τα ακόλουθα:

Τα ολοένα και περισσότερα διαθέσιμα δεδομένα σχετικά με την ανταπόκριση στη χορήγηση του εμβολίου COVID-19 οδήγησαν στη συντριπτική σύσταση ότι οι ψωριασικοί ασθενείς πρέπει να υποβάλλονται σε εμβολιασμό ανεξάρτητα από τη χρήση βιολογικών παραγόντων, διότι τα οφέλη που σχετίζονται με την πρόληψη της σοβαρής λοίμωξης SARS-CoV-2 υπερτερούν του δυνητικού κινδύνου ανεπιθύμητων ενεργειών.

Σε έρευνα ασθενών της Σαουδικής Αραβίας, διαπιστώνεται η σύνδεση 31 περιστατικών, τα οποία εκδήλωσαν ποικίλα αυτοάνοσα νοσήματα μετά τον εμβολιασμό τους κατά της COVID-19, με τις αντιδράσεις να προκύπτουν λίγες ημέρες μετά την 1η ή/και τη 2η δόση του εμβολίου. Οι επιστήμονες αξιοποίησαν τη διαδεδομένη μεθοδολογία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, με ιδιαίτερη έμφαση στα κριτήρια του χρονικού συσχετισμού και της βιολογικής ευλογοφάνειας.

Οι επιστήμονες, ωστόσο, επισημαίνουν πως το κριτήριο του χρονικού συσχετισμού δεν ισοδυναμεί με αιτιότητα, καθώς δύο ασθενείς στη δοκιμή του εμβολίου COVID-19 της Johnson & Johnson εμφάνισαν Σύνδρομο Guillain-Barre (GBS) 10 ημέρες μετά την ένεση: ο ένας είχε λάβει εικονικό εμβόλιο (placebo) και ο άλλος το ενεργό εμβόλιο. Το σύνδρομο εκδηλώθηκε με ακριβώς τον ίδιο τρόπο και στους δύο.

Για τον ασφαλή συσχετισμό μιας ανεπιθύμητης ενέργειας ύστερα από τη χορήγηση συγκεκριμένου εμβολίου προϋποτίθεται η ύπαρξη μιας σειράς λεπτομερώς τεκμηριωμένων δεδομένων για την υγεία και την κλινική κατάσταση των ασθενών, σε συνδυασμό με ευρείας κλίμακας δεδομένα για την επιτυχή σύγκριση των ευρημάτων και την εξαγωγή συμπερασμάτων με στατιστική σημασία.

Συμπεράσματα

Η έκθεση του Ε.Ο.Φ. αποτελεί δημοσιοποίηση των αναφορών που καταχωρήθηκαν στον Εθνικό Οργανισμό Φαρμάκων, μέσω της Κίτρινης Κάρτας, και σε καμία περίπτωση δεν συνιστά κανενός είδους “παραδοχή” συσχετισμού των εμβολίων κατά της COVID-19 με τις αναφερόμενες πιθανολογούμενες ανεπιθύμητες ενέργειες. Τα αυτοάνοσα νοσήματα που αναφέρονται στην έκθεση αποτελούν αναφορές πιθανολογούμενων ανεπιθύμητων ενεργειών, οι οποίες βρίσκονται σε αξιολόγηση, καθιστώντας ψευδή τον ισχυρισμό και παραπλανητικό τον τίτλο των δημοσιευμάτων. Με βάση τις επιδημιολογικές μελέτες του CDC, οι παρενέργειες του ανοσοποιητικού συστήματος ύστερα από τον εμβολιασμό κατά της COVID-19 είναι ακόλουθες: 1) η Θρόμβωση με σύνδρομο θρομβοπενίας (TTS), 2) το Σύνδρομο Guillain-Barré (GBS) και 3) η Μυοκαρδίτιδα και περικαρδίτιδα. Και οι τρεις παρενέργειες είναι εξαιρετικά σπάνιες, με τις αρχές να επιτηρούν διαρκώς την ασφάλεια των εμβολίων και να πραγματοποιούν ευρείας κλίμακας μελέτες σχετικά με σπάνιες και σοβαρές ανεπιθύμητες ενέργειες μετά την ανοσοποίηση.