«Θεοδώρα Φραντζή»: ένα μυθιστόρημα παρουσιάζεται ως πραγματική ιστορική μαρτυρία για προδοσία της Κωνσταντινούπολης το 1453

Στοιχεία από ένα μυθιστόρημα Άγγλου συγγραφέα, που δημοσιεύθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα, κυκλοφορούν τα τελευταία χρόνια σε ιστολόγια, ιστοσελίδες και μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως πραγματική ιστορική πηγή – μαρτυρία για την περίοδο της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453. Σύμφωνα με τις αναρτήσεις, υπάρχει χρονικό της Άλωσης γραμμένο από την Θεοδώρα Φραντζή, κόρη του γνωστού χρονικογράφου Γεωργίου Φραντζή, που ήταν πρωτοβεστιάριος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, του τελευταίου αυτοκράτορα. Σε αυτό το χρονικό, περιγράφεται προδοτική συμφωνία παράδοσης που συνομολόγησαν με Οθωμανό αξιωματούχο στελέχη της θρησκευτικής και πολιτικής ηγεσίας του Βυζαντίου. Πρόκειται, όμως, για πρόσωπα και αφηγήσεις που είναι προϊόντα μυθοπλασίας.

Παραδείγματα πρόσφατων άρθρων: anazitiseis.gr, attikanea.info, katohika.gr

Παρατίθενται στη συνέχεια παραδείγματα αναρτήσεων τα τελευταία χρόνια στο Facebook ή το Twitter, με σημείωση ενδεικτικών αποσπασμάτων όπου το έργο «της Θεοδώρας Φραντζή» παρουσιάζεται ως πραγματική ιστορική μαρτυρία προδοσίας.

Στα διάφορα δημοσιεύματα και αναρτήσεις, συναντάμε το εξής κείμενο, με ορισμένες κάθε φορά τροποποιήσεις:

« Το χρονικό της “άλωσης” περιγράφεται από την Θεοδώρα Φραντζή, κόρη του χρονικογράφου της “άλωσης” Γεωργίου Φραντζή, που ήταν πρωτοβεστάριος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. (Το βιβλίο της Θ. Φραντζή βρίσκεται σε μετάφραση στην Εθνική βιβλιοθήκη και περιγράφει όλες τις λεπτομέρειες για την Προδοσία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους κρατούντες το “πνεύμα”).

Η επιτροπή που θα διαπραγματευόταν την παράδοση της Πόλης στον Σουλτάνο, ήταν εξαμελής και αποτελείτο από τον Ιεροκήρυκα “τότε” Ιωασάμ (Ιωσήφ) Κόκα, τον Μέγα Δούκα Λεόντειο και αλλά 4 άτομα. Η επιτροπή των Τούρκων είχε αρχηγό τον Πασά της Αδριανουπολης Ρεσιτ.

Οι όροι που έθεσαν ο Ιωασάφ και Λεόντειος ήταν οι εξής:
1. Η Αγία Σοφία και οι 10 κυριότερες εκκλησίες, καθώς και τα μοναστήρια με τις περιούσιες τους και τα εισοδήματα τους να παραμείνουν στους παπάδες, όπως και μέχρι τώρα!!!
2. Εγγύηση για την ζωή και τις περιούσιες των ατόμων που περιέχονταν στον κατάλογο που έδωσαν.
3. Οι χριστιανοί παπαδες να μην αλλάξουν αμφίεση, να λατρεύουν τον “θεό” τους και να καβαλάνε άλογο!»

Τι ισχύει

Το κείμενο αυτό που διαβάσατε παραπάνω κυκλοφορεί στο διαδίκτυο τουλάχιστον από το 2004.

Ψάχνοντας με τον όρο «Θεοδώρα Φραντζή» σε μηχανές αναζήτησης, βρήκαμε αρχικά ένα άρθρο της στήλης «Ιός» στην Εφημερίδα των Συντακτών από το Δεκέμβριο του 2014, με τίτλο «Η Άλωσις του Αδώνιδος». Σε αυτό, διατυπωνόταν η κριτική ότι ο (νυν Υπουργός Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης), Άδωνις Γεωργιάδης, είχε εκδώσει «ένα ιστορικό μυθιστόρημα για την άλωση της Κωνσταντινούπολης», χωρίς όμως καν «να μπει καν στον κόπο να γράψει κάτι δικό του, παίρνοντας ένα έτοιμο μυθιστόρημα, γραμμένο από έναν Άγγλο στα μέσα του 19ου αιώνα» και εμφανίζοντάς το είτε ως έργο «ανωνύμου» ή απλώς μη αυθεντικό έργο της κόρης του Γεωργίου Φραντζή.

Το βιβλίο του Άδωνι Γεωργιάδη «Εκ του Ανωνύμου: Θεοδώρα Φραντζή – Η Άλωσις» (2004) είχε το εξής σημείωμα:

«Πριν από αρκετά χρόνια η αείμνηστη μητέρα μου πληροφορήθηκε από έναν πολύ στενό οικογενειακό μας φίλο την ύπαρξη ενός «χαμένου» έως τότε έργου της κόρης του Γεωργίου Φραντζή, συγγραφέως του περιφήμου «Χρονικού», της Θεοδώρας με θέμα την Άλωση.

Με μεγάλη θέρμη προχώρησε στην έκδοσή του, για να αποδειχθή όμως λίγο αργότερα και κατόπιν ενδελεχούς φιλολογικής ερεύνης του κ. Χρονοπούλου, ότι σε καμμία περίπτωση δεν ήταν αυθεντικό.
Το έργο ετιτλοφορείτο «ΘΕΟΔΩΡΑ ΦΡΑΝΤΖΗ: Η ΠΤΩΣΙΣ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ» και από τον τίτλο προφανώς θεωρήθηκε ως δήθεν έργο της κόρης του Γεωργίου Φραντζή.

Το έργο αυτό είχε όμως πολλές αρετές και κυρίως μετέφερε με εκπληκτικό τρόπο, αν και με φανερή τάση να μειώση τους Έλληνες και να εξυψώσει τους Άγγλους, το κλίμα της εποχής της Αλώσεως.
Θεώρησα λοιπόν κρίμα να πάει χαμένο και δεδομένου ότι το ιστορικό μυθιστόρημα ως εργαλείο μπορεί να είναι ιδιαιτέρως χρήσιμο, απεφάσισα να το αξιοποιήσω».

Στο προαναφερθέν δημοσίευμα στη στήλη του Ιού στην ΕφΣυν (2014) διευκρινιζόταν ήδη το εξής:

«Το πρωτότυπο έργο δεν είναι ούτε της Θεοδώρας Φραντζή ούτε κανενός «ανωνύμου». Πρόκειται για το μυθιστόρημα του αγγλικανού θεολόγου, ιεροκήρυκα και λογοτέχνη Τζον Μέισον Νιλ (John Mason Neale, 1818-1866), το οποίο εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1857 με τίτλο «Theodora Phranza; or, the Fall of Constantinople». Ο ακριβής τίτλος δηλαδή απέκλειε κάθε μπλέξιμο. Η Θεοδώρα Φραντζή ήταν μέρος του τίτλου και όχι βέβαια η συγγραφέας».

Ο κ. Γεωργιάδης υπεραμύνθηκε τότε της έκδοσής του και αντέδρασε στις κατηγορίες για «φιλολογική απάτη» και «λογοκλοπή», σχολιάζοντας στο Twitter πως επρόκειτο για «ένα κείμενο 150 ετών άνευ δικαιωμάτων» που «μεταφράστηκε μετά τον θάνατο του συγγραφέα». «Αυτό εξεδόθη στην Ελλάδα προ 120 ετών», προσέθεσε.

Προχωρώντας στην έρευνα για την αναζήτηση των πρωτογενών πηγών, βρήκαμε ψηφιοποιημένη την αρχική έκδοση του βιβλίου του Αγγλικανού κληρικού και συγγραφέα John Mason Neale, με τον τίτλο “Theodora Phranza; or, The fall of Constantinople“, που κυκλοφόρησε το 1857 (εκδόσεις Joseph Masters, Λονδίνο).

Στον πρόλογο του βιβλίου, αναφέρεται:

«Η ακόλουθη ιστορία γράφτηκε πριν από εννέα χρόνια και έκτοτε έχει εμφανιστεί σε περιοδικό. Αν δεν έχει άλλο πλεονέκτημα, δίνει, ελπίζω, μια δίκαιη εικόνα των τρόπων και των συναισθημάτων της περιόδου κατά την οποία η Ανατολική και η Δυτική Εκκλησία συνδέθηκαν για τελευταία φορά σε επίσημη συμμαχία.

Θα μπορούσα εύκολα να παραπέμψω στους Βυζαντινούς Ιστορικούς για τα περισσότερα από τα γεγονότα και τις λεπτομέρειες που περιέχονται στις επόμενες σελίδες, αλλά θεώρησα ότι ήταν αρκετό να προσθέσω εδώ και εκεί μια σημείωση, με μια εξήγηση των όρων που ενδέχεται να είναι πιο περίεργοι για τους απλός αναγνώστης.

Η προφητεία ότι η οθωμανική κατοχή της Κωνσταντινούπολης δεν θα έπρεπε να εκτείνεται πέρα από τετρακόσια χρόνια, κυκλοφόρησε ευρέως και σιωπηρά πιστευόταν πριν από την πτώση αυτής της πόλης. Ότι ο όψιμος πόλεμος [σ.σ. εννοεί ο Κριμαϊκός Πόλεμος 1853 – 1856] το έχει εκπληρώσει ως ένα βαθμό, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει, όπως εγώ είμαι πεπεισμένος, ότι όποια δυναστεία και αν διαδεχθεί τα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η άμμος της Τουρκοκρατίας τώρα εξαντλείται πολύ γρήγορα».

Το αγγλικό πρωτότυπο είχε μεταφραστεί στα ελληνικά το 1860 από τον «Χρήστο Παρμενίδη», λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Χρήστου Αναστασιάδη (1820-1869), με τίτλο «Θεοδώρα Φραντζή ή η Πτώσις της Κωνσταντινουπόλεως, υπό του αιδεσίμου I. M. Neale, κτλ». Το βιβλίο βρίσκεται διαθέσιμο στο αρχείο της Ανέμης, της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης, καθώς και στο Ψηφιακό Αποθετήριο της Ακαδημίας Αθηνών. Η ελληνική μετάφραση επανεκδόθηκε το 1879 στη Σμύρνη, εκδ. Ι. Ε. Μάνου.

Σχετικά με την προέλευση των συγκεκριμένων αποσπασμάτων για «προδοτική» συμφωνία παράδοσης της Κωνσταντινούπολης, πράγματι οι φανταστικοί τρεις προτεινόμενοι όροι περιέχονται στο αρχικό αγγλικό κείμενο του J. M. Neale.

Έχοντας τεκμηριώσει και εξηγήσει παραπάνω ότι το κείμενο προέρχεται από μυθιστόρημα που εκδόθηκε στην Αγγλία το 1857, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η διήγηση δεν θα μπορούσε να είναι πιστευτή ως ιστορικό τεκμήριο και για τους εξής λόγους:

Καταρχάς, ενώ υπάρχει διασωσμένο το έργο του Γεωργίου Φραντζή ή Σφραντζή, ενός αξιωματούχου του παλατιού που υπήρξε και αυτόπτης μάρτυρας της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης, δεν υπάρχει καμία ιστορική αναφορά σε κόρη του ονόματι Θεοδώρα.

Άλλες λεπτομέρειες, όπως η χρήση του τίτλου του «Πασά της Αδριανούπολης», ενός τυπικού οθωμανικού αξιώματος, για την πόλη που, μέχρι την Άλωση, ήταν η ίδια η πρωτεύουσα των Οθωμανών Τούρκων, μαρτυρούν ότι η διήγηση στερείται ιστορικής αξιοπιστίας.

Οι διαθέσιμες ιστορικές πηγές για την Άλωση της Κωνσταντινούπολης δεν αποδεικνύουν τέτοια μηχανορραφία και συμπαιγνία, ούτε περιέχουν αναφορές σε Πασά Αδριανούπολης με το όνομα «Ρετσίτ» ή σύμβουλο του Βυζαντινού αυτοκράτορα με όνομα «Εδουάρδος Ντε Ριστόν» κλπ.

Συμπέρασμα

Δεν αληθεύει ότι υπάρχει κάποιο χρονικό της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης το 1453 που συνέγραψε η “Θεοδώρα Φραντζή”, φερόμενη κόρη του Γεωργίου Φραντζή, πρωτοβεστιάριου του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Εσφαλμένα αναφέρεται ως πραγματική ιστορική μαρτυρία που κατέγραψε συμφωνία παράδοσης της Πόλης, που δήθεν συνήψαν Βυζαντινοί πολιτικοί και θρησκευτικοί αξιωματούχοι με Οθωμανό πασά, με ορισμένα προνόμια ως ανταλλάγματα.

Πρόκειται για μυθιστόρημα του Άγγλου John Mason Neale, συγγραφέα και κληρικού, με τον τίτλο “Theodora Phranza; or, The fall of Constantinople”, που εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1857. Η διήγηση είναι προϊόν μυθοπλασίας και πολλά πρόσωπα της διήγησης, μεταξύ των οποίων και η “Θεοδώρα Φραντζή”, είναι φανταστικά.