Μελέτη ΔΕΝ έδειξε ότι ο εμβολιασμός κατά της COVID-19 συνδέεται με καρδιακές ανακοπές

Μεγάλη αναπαραγωγή στο ελληνικό διαδίκτυο γνώρισε ο ισχυρισμός ότι, νέα μελέτη που δημοσιεύτηκε στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Nature, έδειξε πως ο εμβολιασμός νέων κατά της COVID-19, προκάλεσε αύξηση των καρδιακών ανακοπών. Όμως πρόκειται για παραπληροφόρηση.

Ο ισχυρισμός κυκλοφόρησε μέσα από δύο αναρτήσεις του ιατρού Δημήτρη Γάκη στο Facebook:

Ένας παρόμοιος αλλά πιο προσεκτικός ισχυρισμός, ο οποίος έκανε λόγο για συσχετισμό της έναρξης του εμβολιαστικού προγράμματος και της αύξησης θανατηφόρων καρδιακών επεισοδίων, αναπαράχθηκε σε πολλά ιστολόγια. Παραδείγματα: pronews.gr, vhmavochas.gr, orthodoxostypos.gr, choratouaxoritou.gr, amazonios.net, bankingnews.gr, triklopodia.gr.

Τι ισχύει

Οι ισχυρισμοί των δημοσιευμάτων βασίζονται στη μελέτη με τίτλο “Increased emergency cardiovascular events among under-40 population in Israel during vaccine rollout and third COVID-19 wave”. Αντίθετα με τα εξεταζόμενα δημοσιεύματα, η εν λόγω μελέτη δεν δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Nature, το οποίο είναι ένα από τα πιο αναγνωρισμένα διεθνώς, αλλά στο Scientific Reports.

Ενώ και τα δύο περιοδικά φιλοξενούνται στον ίδιο ιστότοπο (nature.com) και εκδίδονται από την ίδια εταιρεία (Nature Portfolio), το Scientific Reports παρουσίαζε περί τις 11 φορές μικρότερη επιστημονική απήχηση (impact factor) το 2020, σε σχέση με το Nature. Το Scientific Reports ανήκει στην κατηγορία των «μέγα περιοδικών» καθώς, αντίθετα με την επιλεκτικότητα του Nature, στοχεύει στην έκδοση ενός πολύ μεγαλύτερου όγκου δημοσιευμάτων, που γενικά είναι χαμηλότερης ποιότητας.

Σε αυτό το πλαίσιο, το Scientific Reports έχει δεχθεί επανειλημμένα κριτική εντός της επιστημονικής κοινότητας για μελέτες που δεν ελέγχθηκαν επαρκώς πριν την δημοσίευσή τους, οι οποίες συχνά παρουσίαζαν σημαντικά προβλήματα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η ανάκληση μιας ψευδοεπιστημονικής δημοσίευσης κοσμολογίας που αμφισβητούσε στοιχειώδη επιστημονικά δεδομένα, και η διόρθωση μιας δημοσίευσης που ισχυριζόταν ότι η κλίση του λαιμού κατά την πληκτρολόγηση γραπτών μηνυμάτων, μπορούσε να προκαλέσει την εμφάνιση κεράτων.

Τα προβλήματα της επίμαχης μελέτης

Η επίμαχη μελέτη κατέγραψε έναν συσχετισμό μεταξύ της έναρξης του εμβολιαστικού προγράμματος κατά της COVID-19 στο Ισραήλ, και των καταγραφών των πρώτων βοηθειών για επικίνδυνα καρδιακά επεισόδια (ανακοπή και οξύ στεφανιαίο σύνδρομο) στις ηλικίες 16-39, ενώ δεν παρατήρησε αντίστοιχο συσχετισμό με τα κρούσματα της COVID-19. Συνολικά, σημείωσε ότι ενώ τα ευρήματα δεν κατεδείκνυαν απαραιτήτως σχέση αιτιότητας μεταξύ του εμβολιασμού και των καρδιακών επεισοδίων, εγείραν ανησυχίες για πιθανές σοβαρές παρενέργειες του εμβολιασμού κατά της COVID-19, που μπορεί να μην είχαν εντοπιστεί.

Ωστόσο, τις επόμενες μέρες από τη δημοσίευση της μελέτης, σειρά ανεξάρτητων ειδικών διεθνώς, υπέδειξε πολυάριθμα προβληματικά σημεία στην ανάλυση, παρουσίαση και ερμηνεία της μελέτης. Παρακάτω, παραθέτουμε κάποιες από τις βασικότερες παρατηρήσεις που τέθηκαν. [πηγή 1][πηγή 2][πηγή 3][πηγή 4]

• Η μελέτη δεν εξέτασε αν οι καταγραφές για καρδιακά προβλήματα αφορούσαν εμβολιασμένα ή μη άτομα.
  
• Η μελέτη θεώρησε ότι τα κρούσματα στις ηλικίες 0-39, μπορούν να προσεγγίσουν τα κρούσματα στις ηλικίες 16-39. Στην πραγματικότητα όμως δεν πρόκειται για δόκιμη πρακτική, καθώς η μελέτη δεν εξακρίβωσε αν τα κρούσματα στην πρώτη ομάδα υποτιμούν ή υπερτιμούν τα κρούσματα στη δεύτερη.
  
• Η μελέτη χρησιμοποίησε απευθείας τα καταγεγραμμένα κρούσματα, χωρίς να λάβει υπόψη τις διαφορετικές πρακτικές δειγματοληψίας σε διαφορετικές περιόδους, που υποτιμούν τα πραγματικά κρούσματα σε διαφορετικό βαθμό.
  
• Η μελέτη έλαβε ως δεδομένο ότι οι εμβολιασμοί και τα κρούσματα στον συνολικό πληθυσμό ήταν αντίστοιχα με αυτά σε όσους εμφάνισαν καρδιακά προβλήματα, ενώ στην πραγματικότητα, μπορεί να υπήρχαν σημαντικές διαφορές μεταξύ των δύο ομάδων (οικολογική πλάνη).
  
• Το γράφημα συσχετισμού που χρησιμοποίησε η μελέτη, παρουσίαζε επιλεκτικά τον άξονα καταγραφής καρδιακών περιστατικών, ώστε αυτός να μην ξεκινάει από το μηδέν. Όταν επιλέχθηκε η καθιερωμένη έναρξη από το μηδέν, ο όποιος οπτικός συσχετισμός με τον εμβολιασμό, κατέστη αβέβαιος.
  
• Η αντικειμενική ταυτοποίηση ενός συσχετισμού απαιτεί στατιστικές μεθόδους, ωστόσο, οι σχετικές αναφορές της μελέτης ήταν αόριστες και δεν καθιστούσαν σαφές πόσο επιλεκτικά εξέτασαν τα δεδομένα, ενώ περιείχαν και εσωτερικές αντιφάσεις. Επιπλέον, δεν λάμβαναν υπόψη κρυφούς συσχετισμούς μεταξύ των εξεταζόμενων μεταβλητών, καθιστώντας άκυρη την απλή μεθοδολογία που επιλέχθηκε. Μάλλον για τους παραπάνω λόγους, ορισμένες μετρήσεις της μελέτης φάνηκε να περιέχουν μαθηματικά αδύνατα νούμερα, και στις πρώτες ανεξάρτητες επανεξετάσεις των δεδομένων, τα αποτελέσματα διέφεραν.

Το υπόβαθρο της επίμαχης μελέτης και η επίσημη διάψευσή της

Η επίμαχη μελέτη αναφέρει ως επικεφαλής της τον ισραηλινό καθηγητή του MIT, Retsef Levi. Είναι σκόπιμο να σημειωθεί ότι ο Dr. Levi δεν διαθέτει ειδίκευση σε ιατρικές μελέτες ή στην επιδημιολογία που άπτονται της επίμαχης έρευνας, αλλά στην επιχειρησιακή διοίκηση.

Ο Dr. Levi είχε δημοσιεύσει επιφυλάξεις για την αποτελεσματικότητα του εμβολιασμού κατά της COVID-19 από το Φεβρουάριο του 2021, ασκώντας κριτική σε δύο μελέτες που έλαβαν χώρα στο Ισραήλ. Ωστόσο, και τους επόμενους μήνες, η υψηλή αποτελεσματικότητα του εμβολιασμού επαληθεύτηκε σε σειρά μελετών ανά τον κόσμο.

Έπειτα, τον Ιούλιο του ίδιου έτους, ο Dr. Levi δήλωσε σε συνέντευξή του ότι δεν είχε προβλεφθεί αρκετός χρόνος ώστε να ελεγχθεί η ασφάλεια των εμβολιασμών και χαρακτήρισε τα υπάρχοντα δεδομένα ασφαλείας μηδαμινά. Ωστόσο, σε προηγούμενο άρθρο μας έχουμε εξηγήσει ότι οι εν λόγω ισχυρισμοί είναι παραπλανητικοί. Στην ίδια συνέντευξη, ο Dr. Levi μετέφερε τα ευρήματα της πρώτης έκδοσης της επίμαχης μελέτης, ισχυριζόμενος ότι οι εμβολιασμοί προκαλούν ξαφνικούς θανάτους νέων, και διαμαρτυρήθηκε ότι είχε αποστείλει τη μελέτη του στον Υπουργό Υγείας του Ισραήλ, αλλά δεν είχε λάβει απάντηση.

Τους επόμενους μήνες, ο Dr. Levi συνέχισε να προωθεί αντίστοιχους ισχυρισμούς σε σειρά εμφανίσεων. Το Νοέμβριο συμμετείχε σε μια παρουσίαση που τοποθετούνταν κατά της ασφάλειας και αποτελεσματικότητας του εμβολιασμού της COVID-19, και πάλι με παραπλανητικά επιχειρήματα. Στην δική του ομιλία, ο Dr. Levi επανέλαβε ότι οι θανατηφόρες παρενέργειες του εμβολιασμού δεν είχαν ελεγχθεί και ισχυρίστηκε ότι το Υπουργείο Υγείας του Ισραήλ είχε προσπαθήσει να φιμώσει τη μελέτη, χαρακτηρίζοντάς την πλαστή. Η εν λόγω παρουσίαση αναπαράχθηκε και από τον Robert F. Kennedy Jr., ένα από τα ηγετικά πρόσωπα του διεθνούς αντιεμβολιαστικού κινήματος, με πολυετές ιστορικό παραπληροφόρησης.

Στην πραγματικότητα όμως, ήδη από τον Αύγουστο είχε δημοσιευτεί η μέχρι τότε πληρέστερη σχετική μελέτη ασφαλείας για τον εμβολιασμό της COVID-19, που συνέκρινε τα ιατρικά αρχεία σχεδόν 2 εκατομμυρίων εμβολιασμένων και μη πολιτών στο Ισραήλ, με μια εκ των πιο αξιόπιστων μεθοδολογιών. Η μελέτη αυτή τεκμηρίωσε ότι δεν υπήρχε αυξημένη συχνότητα εμφράγματος του μυοκαρδίου στους εμβολιασθέντες ενώ, αντίθετα, τεκμηρίωσε περισσότερο από τετραπλάσια αύξηση του αναφερόμενου κινδύνου για τους ανεμβολίαστους νοσούντες από COVID-19. Αξίζει να αναφερθεί ότι επόμενη ενδελεχής μελέτη τεκμηρίωσε ότι αντίστοιχοι κίνδυνοι παραμένουν για τουλάχιστον ένα χρόνο έπειτα από τη νόσηση.

Τον Οκτώβριο, η επικεφαλής των υπηρεσιών δημόσιας υγείας του Ισραήλ, Sharon Elrai Price, είχε δηλώσει σε σχετικό σεμινάριο ότι η ίδια και η ομάδα της είχαν συναντηθεί με τον Dr. Levi και είχαν εξετάσει σε βάθος τα δεδομένα του, αλλά είχαν επισημάνει τους περιορισμούς τους και είχαν εξηγήσει ότι αυτά δεν μπορούσαν να τεκμηριώσουν τον κίνδυνο που ο ίδιος περιέγραφε. Η Dr. Price πρόσθεσε ότι οι πληρέστερες και πιο αξιόπιστες αναλύσεις της θνησιμότητας των εμβολιασμένων που παρακολουθούσαν, δεν έδειχναν καμιά απροσδόκητη αύξηση.

Έπειτα, τον Δεκέμβριο, το Υπουργείο Υγείας του Ισραήλ δημοσίευσε μια ενδελεχή ανάλυση των δεδομένων που επικαλούνταν ο Dr. Levi, επαληθεύοντας ότι οι ισχυρισμοί του είναι αβάσιμοι. Παρακάτω παραθέτουμε τα βασικότερα συμπεράσματα της ανάλυσης.

• Η επίμαχη μελέτη εξέτασε τα δεδομένα επιλεκτικά: το 2021 οι καταγραφές για καρδιακά επεισόδια αυξήθηκαν κατά 39%, αλλά το 2019 είχαν αυξηθεί κατά 63%, καταδεικνύοντας ότι ακόμα και μεγαλύτερες διακυμάνσεις μπορούν να οφείλονται σε άσχετους παράγοντες.
  
• Οι καταγραφές καρδιακών προβλημάτων παρουσίαζαν συστηματικούς περιορισμούς: παρά την αύξηση τους κατά 63% το 2019, δεν παρατηρήθηκε αντίστοιχη αύξηση στους καρδιακούς θανάτους που τελικά στοιχειοθέτησε η εγχώρια στατιστική υπηρεσία. Φάνηκε ότι τα συμπτώματα πολλών ασθενών που καταγράφονταν κατά την κλήση και άφιξη των νοσοκόμων, αξιολογούνταν λανθασμένα ως καρδιακής αιτιολογίας.
  
• Η πλειοψηφία των θανάτων αφορούσε χρόνια προβλήματα υγείας και εξωτερικές αιτίες, και ελάχιστα ήταν άγνωστης αιτιολογίας σε εμβολιασμένους.
  
• Μια ορθή στατιστική ανάλυση, επαλήθευσε ότι δεν παρατηρήθηκε αυξημένη εμφάνιση οξέος στεφανιαίου συνδρόμου έπειτα από τον εμβολιασμό.

Η ανάλυση έκλεισε σημειώνοντας περισσότερες έγκριτες και εκτενείς μελέτες σε άλλες χώρες που, παρομοίως, καταδείκνυαν ότι δεν υπήρχε σχέση μεταξύ αντίστοιχων καρδιακών επεισοδίων και εμβολιασμού.

Μία μέρα μετά τη δημοσίευση της επίμαχης μελέτης, στις 29 Απριλίου, το Υπουργείο Υγείας του Ισραήλ κοινοποίησε στον λογαριασμό του στο Twitter την εν λόγω ανάλυση, σημειώνοντας ότι τα ευρήματα αυτά είχαν παρουσιαστεί στον Dr. Levi, κατά τη συνάντησή του με στελέχη του Υπουργείου, και ότι θα αποστέλλονταν επίσης στο περιοδικό Scientific Reports.

Περίπου μια εβδομάδα μετά, εμφανίστηκαν οι πρώτες κριτικές της επίμαχης μελέτης στο αγγλόφωνο διαδίκτυο και τα Ellinika Hoaxes απέστειλαν σχετικές ερωτήσεις στην συντακτική επιτροπή του Scientific Report. Την επομένη, στις 5 Μαΐου, η επιτροπή του περιοδικού επισήμανε στην εισαγωγή της μελέτης ότι εξετάζει την κριτική που έχει αποσταλεί και ότι θα ακολουθήσει εκ νέου ενημέρωση, αφού όλες οι πλευρές έχουν την ευκαιρία να απαντήσουν πλήρως.

Είναι σκόπιμο να αναφερθεί ότι ενώ ο κ. Γάκης ισχυρίστηκε ότι το Twitter λογόκρινε την επίμαχη μελέτη, στην πραγματικότητα, μέσα σε δύο εβδομάδες από τη δημοσίευσή της, η μελέτη ξεπέρασε τις 37 χιλιάδες αναπαραγωγές στο εν λόγω κοινωνικό δίκτυο και έφτασε στην 2η θέση διαδικτυακής δημοτικότητας από 210 χιλιάδες επιστημονικά άρθρα που δημοσιεύτηκαν το ίδιο διάστημα.

Η περίπτωση της μυοπερικαρδίτιδας

Τα επίμαχα δημοσιεύματα σε ιστολογία ανέφεραν και μία ακόμη μελέτη που διεξήχθη σε σκανδιναβικά συστήματα υγείας, η οποία λέγεται ότι έδειξε πως οι εμβολιασμένοι κατά της COVID-19 εμφανίζουν συχνότερα μυοκαρδίτιδα από τους ανεμβολίαστους. Το εν λόγω εύρημα παρουσιάζεται σε σύνδεση με τους ισχυρισμούς της προαναφερόμενης μελέτης του Dr. Levi, αμφισβητώντας την ασφάλεια του εμβολιασμού. Όμως, αυτή η πλαισίωση είναι παραπλανητική.

Η παρενέργεια μυοκαρδίτιδας ή περικαρδίτιδας είναι η μόνη αξιοσημείωτη που έχει τεκμηριωθεί ότι συνδέεται αιτιωδώς με τον mRNA εμβολιασμό κατά της COVID-19. Ωστόσο, εμφανίζεται από πολύ έως εξαιρετικά σπάνια, κατά κανόνα ήπια και επιλύεται σύντομα με την καθιερωμένη αγωγή. Στον γενικό πληθυσμό εμφανίζεται ανά αρκετές δεκάδες χιλιάδες εμβολιασμούς κατά της COVID-19, σε αντίστοιχη συχνότητα με άλλα καθιερωμένα εμβόλια, όπως της γρίπης.

Η αναφερόμενη σκανδιναβική μελέτη είχε εξεταστεί και τα ευρήματά της είχαν συνοψιστεί σε ανακοίνωση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Φαρμάκων (EMA) ήδη από τον Δεκέμβριο του 2021, που είχε συμπεράνει ότι το ισοζύγιο ρίσκου και οφέλους του εμβολιασμού δεν αμφισβητούνταν. Η ίδια, και μια ακόμη εκτενής γαλλική μελέτη που εξέτασε ο EMA, δεν κατέγραψαν κανένα θάνατο σε νέους έπειτα από πολλές εκατοντάδες περιστατικά μυοπερικαρδίτιδας.

Σε διεθνές επίπεδο, έχουν αναφερθεί ολιγάριθμοι θάνατοι σε σύνδεση με την εν λόγω μυοπερικαρδίτιδα, οι οποίοι είναι υπό εξέταση. Ακόμα και αν υπάρχει αιτιώδης σύνδεση, αυτό θα σήμαινε ότι θάνατος θα μπορούσε να προκληθεί μόνο έπειτα από την χορήγηση πολλών εκατομμυρίων δόσεων στην ομάδα του σχετικά υψηλότερου ρίσκου (νέοι άνδρες).

Η μέχρι στιγμής εκτενέστερη μελέτη επί του ζητήματος (ακόμη προδημοσίευση αλλά με καθιερωμένη μεθοδολογία), εξέτασε τα ιατρικά αρχεία εκατοντάδων νέων 12-29 ετών στην Αγγλία, που πέθαναν εντός 3 μηνών από τον εμβολιασμό τους ή από νόσηση COVID-19. Η μελέτη αυτή συμπέρανε ότι δεν παρατηρήθηκαν αυξημένοι καρδιακοί ή άλλου τύπου θάνατοι έπειτα από τον εμβολιασμό ενώ, αντίθετα, το ρίσκο καρδιακού θανάτου εξαπλασιάστηκε έπειτα από τη νόσηση COVID-19. Όπως έχουμε γράψει και στο παρελθόν, ενώ οι θάνατοι νέων λόγω της COVID-19 είναι σπάνιοι, αυτό ισχύει γενικά και για τους θανάτους τους απ’ όλες τις αιτίες. Κατά την πανδημία, η COVID-19 έχει αποβεί πολύ πιο θανατηφόρα για τα παιδιά, σε σύγκριση με άλλες μεταδοτικές ασθένειες προτού εγκριθεί ο δικός τους εμβολιασμός, και σημαντικό ποσοστό των θανάτων αφορά παιδιά χωρίς υποκείμενα νοσήματα.

Όσον αφορά ειδικά τη συχνότητα της μυοκαρδίτιδας, που μπορεί να προκαλέσει ο εμβολιασμός έναντι της COVID-19, η βιβλιογραφία έχει τεκμηριώσει ότι στον γενικό πληθυσμό η συχνότητα είναι σημαντικά υψηλότερη έπειτα από τη νόσηση αλλά ακόμη δεν έχει προκύψει σαφές συμπέρασμα, ειδικά για την υποομάδα των νέων ανδρών. Η σκανδιναβική μελέτη και μια αντίστοιχη βρετανική εκτίμησαν υψηλότερη συχνότητα έπειτα από τον εμβολιασμό αλλά δύο μελέτες σε συστήματα υγείας των ΗΠΑ εκτίμησαν το αντίθετο.

Σε κάθε περίπτωση, η εν λόγω σύγκριση είναι αποσπασματική καθώς στη συνολική εικόνα η COVID-19 μπορεί να προκαλέσει πολύ ευρύτερα και σοβαρότερα καρδιακά προβλήματα από αυτό της μυοπερικαρδίτιδας. Τα προβλήματα αυτά κυμαίνονται από αρρυθμίες έως το Πολυσυστημικό Φλεγμονώδες Σύνδρομο (MIS-C) που, μεταξύ άλλων, συχνά προκαλεί κυκλοφορικό σοκ, το οποίο μπορεί να φτάσει σε καρδιακή ανακοπή χωρίς την κατάλληλη αγωγή. Αντιθέτως, η μυοπερικαρδίτιδα που μπορεί να εμφανιστεί λόγω του εμβολιασμού συνήθως είναι σημαντικά πιο ήπια.

Έτσι, σε πληρέστερες συγκρίσεις, λαμβάνονται υπόψη οι ευρύτεροι καρδιακοί κίνδυνοι της COVID-19. Οι αρμόδιες ιατρικές εταιρείες και θεσμοί υγείας έχουν εξετάσει ακόμη συνολικότερα τα ρίσκα της COVID-19 και την αποτελεσματικότητα του εμβολιασμού απέναντι στην ποικιλία των σοβαρών της επιπτώσεων και έχουν γνωμοδοτήσει υπέρ του εμβολιασμού, τονίζοντας, μεταξύ άλλων, ότι για κάθε εμφάνιση μυοκαρδίτιδας σε έναν νέο άνδρα αποτρέπονται πολλές δεκάδες νοσηλείες COVID-19 στην ίδια ομάδα.

Τέλος, είναι σκόπιμο να σημειωθεί ότι η αναφερόμενη παρενέργεια μυοπερικαρδίτιδας είχε εντοπιστεί στο Ισραήλ μέσα σε λίγους μήνες από την έναρξη των εμβολιασμών, γεγονός που καταδεικνύει την αποτελεσματικότητα της φαρμακοεπαγρύπνησης απέναντι και σε άγνωστες μη θανατηφόρες παρενέργειες. Αν όντως οι καρδιακές ανακοπές αποτελούσαν παρενέργεια του εμβολιασμού, θα είχαν εντοπιστεί ακόμη ταχύτερα, από τις αρχές του 2021.

Συμπέρασμα

Δεν αληθεύει ότι νέα μελέτη, που δημοσιεύτηκε στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Nature, έδειξε ότι ο εμβολιασμός νέων κατά της COVID-19 προκάλεσε αύξηση των καρδιακών ανακοπών. Η εν λόγω μελέτη στην πραγματικότητα δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Scientific Reports, που παρουσιάζει αμφιλεγόμενο ιστορικό και πολύ μικρότερη επιστημονική απήχηση από το Nature. Η μελέτη σύντομα δέχτηκε εκτενή κριτική για την προβληματική της μεθοδολογία καθώς, ενδεικτικά, δεν εξέτασε αν όσοι νοσηλεύτηκαν για καρδιακές παθήσεις είχαν εμβολιαστεί και χρησιμοποίησε θεμελιωδώς προβληματικά στατιστικά μοντέλα. Το αρμόδιο Υπουργείο Υγείας του Ισραήλ είχε διεξάγει μια πληρέστερη και ορθή ανάλυση επί των επίμαχων δεδομένων μήνες νωρίτερα και είχε δείξει ότι οι ισχυρισμοί ήταν αβάσιμοι. Σειρά εκτενών μελετών ανά τον κόσμο έχει επαληθεύσει ότι ο εμβολιασμός δεν συνδέεται με αύξηση των καρδιακών θανάτων, ενώ ο εν λόγω κίνδυνος πολλαπλασιάζεται για όσους έχουν νοσήσει από COVID-19, με τον κίνδυνο να παραμένει αυξημένος τουλάχιστον για ένα χρόνο.