EDMO: Πώς διαμορφώθηκαν οι τάσεις παραπληροφόρησης στην Ευρώπη τον μήνα Σεπτέμβριο;

Η διερεύνηση του πολυπαραγοντικού φαινομένου της παραπληροφόρησης προϋποθέτει τόσο την καταγραφή και κατάρριψη των ψευδών ισχυρισμών από τις ομάδες ελέγχου γεγονότων, όσο και τη μελέτη των τάσεων και των κυριότερων αφηγημάτων παραπληροφόρησης που εντοπίζονται σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο.

Στην ιστοσελίδα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Ψηφιακών Μέσων (European Digital Media Observatory – EDMO) στις 17 Οκτωβρίου δημοσιεύτηκε η επισκόπηση των τάσεων του φαινομένου στην Ευρώπη για τον μήνα Σεπτέμβριο. Συλλέγοντας δεδομένα από 27 οργανισμούς-μέλη που ασχολούνται με τον έλεγχο γεγονότων, ένας από αυτούς είναι και τα Ellinika Hoaxes, το EDMO καταγράφει εκείνα τα αφηγήματα που γνώρισαν τη μεγαλύτερη διάδοση.

Ποιες ήταν οι κυριότερες τάσεις;

Αρχικά, αξίζει να αναφερθεί πως τον Σεπτέμβρη του 2022, οι οργανισμοί ελέγχου γεγονότων του δικτύου του EDMΟ δημοσίευσαν 1,329 άρθρα κατάρριψης ψευδών ή παραπλανητικών ισχυρισμών. Ειδικότερα, σύμφωνα με την ανασκόπηση του Παρατηρητηρίου, το 12% του συνόλου σχετιζόταν με τη Ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Ομοίως, ένα άλλο 12% των άρθρων κατάρριψης αφορούσε την κλιματική αλλαγή, ενώ ένα 11% την πανδημία της COVID-19. Αθροιστικά, οι τρεις αυτές θεματικές αποτέλεσαν το ένα τρίτο της συνολικής παραπληροφόρησης που διαμοιράστηκε τον Σεπτέμβριο.

Συγκρίνοντας τα πρόσφατα ευρύματα με τα δεδομένα του Αυγούστου, το EDMO καταλήγει πως η παραπληροφόρηση για θέματα όπως η πανδημία και ο πόλεμος, παραμένει σταθερή, ενώ η σχετιζόμενη με την κλιματική αλλαγή παραπληροφόρηση φαίνεται να βαίνει μειούμενη.

Τα αφηγήματα που επικράτησαν (παραδείγματα)

Τα κυριότερα αφηγήματα που διαδόθηκαν αναφορικά με τον πόλεμο στα ουκρανικά εδάφη ήταν ότι ο Ουκρανός πρόεδρος είναι διεφθαρμένος, οι Ουκρανοί είναι ναζί, και οι πρόσφυγες από την Ουκρανία τυγχάνουν ευνοϊκότερης μεταχείρισης από τις χώρες υποδοχής τους, σε σύγκριση με τους γηγενείς.

Στις αρχές του Σεπτέμβρη στην Ελλάδα κυκλοφόρησε μια φωτογραφία από ουκρανικό γάμο, στην οποία τα εικονιζόμενα πρόσωπα χαιρετούσαν ναζιστικά κρατώντας την ουκρανική σημαία. Όπως προέκυψε από την έρευνά μας, η φωτογραφία είχε ληφθεί τουλάχιστον από το Νοέμβριο του 2015 στα βάθη της Ρωσικής Ομοσπονδίας, ενώ στην αρχική της αναπαραγωγή η σημαία της Ουκρανίας είχε αντικατασταθεί από την τρίχρωμη σημαίας της Ρωσικής Αυτοκρατορίας.

Ανάμεσα στις κυρίαρχες τάσεις που διαδόθηκαν τον Σεπτέμβριο, το EDMO εντόπισε και αυτή της ρωσοφοβίας που σύμφωνα με χρήστες «μαίνεται σε Ευρωπαϊκά εδάφη». Στην εγχώρια αρθρογραφία εντοπίσαμε τον ισχυρισμό ότι οι αναγνώστες της Βιβλιοθήκης της Δρέσδης παροτρύνονται -μέσω ανακοίνωσης- να παραδίδουν βιβλία Ρώσων συγγραφέων, ώστε να χρησιμοποιηθούν για τη θέρμανση του κτιρίου. Βέβαια, ο ισχυρισμός διαψεύσθηκε από εκπρόσωπο της βιβλιοθήκης. Στη Λετονία, διαμοιράστηκε ο ισχυρισμός ότι σύμφωνα με ανακοίνωση, οι ρωσόφωνοι επιβάτες των λεωφορείων θα μπορούν να κάθονται μόνο στις πίσω θέσεις. Ομοίως, και αυτός ο ισχυρισμός διαψεύσθηκε από το αρμόδιο γραφείο επικοινωνίας του Οργανισμού Συγκοινωνιών της Ρίγας.

Τέλος, σύμφωνα με το EDMO, κατά το μήνα Σεπτέμβριο διαμοιράστηκαν παραπλανητικές ειδήσεις σχετικά με την εγκατάλειψη ρωσικών εδαφών από νέους, ενόψει της στρατιωτικής κινητοποίησης, ύστερα από την προσάρτηση εδαφών στην ανατολική Ουκρανία. Τον ισχυρισμό ότι στα Ρωσο-Φινλανδικά σύνορα συγκεντρώθηκαν ουρές χιλιομέτρων μετά το διάγγελμα του Βλαντίμιρ Πούτιν για μερική επιστράτευση εντοπίσαμε και στην Ελλάδα.

Τα κυριότερα αφηγήματα που διαδόθηκαν αναφορικά με την COVID-19 ήταν όμοια με εκείνα που είχαν κυκλοφορήσει στο παρελθόν. Ειδικότερα, μερικά από αυτά ήταν ότι τα εμβόλια είναι επικίνδυνα για την υγεία, για τις εγκύους και τα παιδιά, ενώ περιέχουν γραφένιο και μειώνουν τη γονιμότητα.

Σχετικά παραδείγματα ισχυρισμών που συνδέονται με τα ανωτέρω αφηγήματα εντοπίσαμε και στην Ελλάδα. Για παράδειγμα, στον ηλεκτρονικό τύπο κυκλοφόρησε η «είδηση» ότι έγγραφο της Pfizer κατέγραψε υψηλά ποσοστά αποβολών σε εμβολιασμένες εγκύους, ενώ το εμβόλιο είχε αντίκτυπο στα ποσοστά γεννήσεων και τη γονιμότητα. Ωστόσο, όπως δείξαμε σε σχετικό άρθρο μας, ο ισχυρισμός βασίζεται σε διαστρέβλωση των δεδομένων μιας και το έγγραφο της Pfizer αφορούσε σε 270 εγκυμονούσες που εθελοντικά ανέφεραν τις εκβάσεις των τοκετών τους, και όχι το σύνολο των εγκύων για το χρόνο που διενεργούταν η μελέτη.

Παρομοίως, σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης γνώρισαν διάδοση ισχυρισμοί όπως ότι ο εμβολιασμός κατά της COVID-19 αύξησε εκθετικά τους θανάτους αθλητών το 2021, τα εμβόλια προκαλούν έμφραγμα, εγκεφαλικό επεισόδιο και πνευμονική εμβολή και ότι το CDC δήθεν ανέφερε πως χιλιάδες παιδιά έμειναν ανάπηρα εξαιτίας εμβολιασμού τους για COVID-19

Σε ότι αφορά την κλιματική αλλαγή, οι ελεγκτές γεγονότων ανά την Ευρώπη βλέπουν τις ακόλουθες, κυρίαρχες, θεωρίες: Η κλιματική αλλαγή δεν είναι υπαρκτή ή/και δεν οφείλεται στον άνθρωπο, τα κλιματικά μοντέλα δεν αξιόπιστα γιατί η τρύπα του όζοντος δεν είχε τις συνέπειες που έλεγαν ότι θα είχε, τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα και οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας δεν αποτελούν λύσεις.

Στα τέλη Σεπτεμβρίου, στην Ελλάδα είδαμε τον ισχυρισμό ότι «Η Αυστραλία αντιμετωπίζει εκείνους που δεν πιστεύουν στην ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή ως ψυχικά άρρωστους». Ωστόσο, όπως δείξαμε σε σχετικό άρθρο μας, κανένας θεσμός της Αυστραλίας δεν έκανε λόγο για σύνδεση της άρνησης του φαινομένου με ψυχικές παθήσεις. Η μελέτη στην οποία βασιζόταν ο ισχυρισμός αφορούσε απλά τις γνωστικές προκαταλήψεις των συμμετεχόντων.

Τέλος, σύμφωνα με την πρόσφατη ανασκόπηση του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Ψηφιακών Μέσων, η σχετιζόμενη με την ενεργειακή κρίση παραπληροφόρηση παρουσίασε αύξηση μέσα στον Σεπτέμβριο. Αναλυτικότερα, ανά την Ευρώπη διαμοιράστηκαν ισχυρισμοί σχετικά με τις «αυξημένες τιμές» του ηλιέλαιου στη Γερμανία, το κόψιμο του ηλεκτρικού ρεύματος σε κατοικίες, καθώς και για τα κατασταλτικά/δραστικά μέτρα για τη μείωση της κατανάλωσης της ενέργειας. Σύμφωνα με το EDMO, αναμένεται η διόγκωση του φαινομένου στις επόμενες εβδομάδες ή/και μήνες.

Στον εγχώριο ηλεκτρονικό τύπο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εντοπίσαμε την κυκλοφορία ψηφιακά επεξεργασμένης αφίσας των ελβετικών αρχών, η οποία συνοδεύτηκε με τον ισχυρισμό ότι πολίτες ενθαρρύνονται να καταγγείλουν αν ο γείτονάς τους έχει πάνω από 19 βαθμούς στο σπίτι, με αμοιβή 200 ελβετικά φράγκα. Ομοίως, ανάμεσα σε χρήστες διαμοιράστηκε βίντεο που τάχα απεικονίζει «βίαιη καταστολή πρόσφατης διαδήλωσης πολιτών στη Γένοβα της Ιταλίας» λόγω των αυξημένων τιμών του ηλεκτρικού ρεύματος. Βέβαια, το βίντεο παρουσιάζεται εκτός θεματικού πλαισίου μιας και απεικονίζει αντιδιαδήλωση κατά του ακροδεξιού κόμματος Forza Nuova, η οποία έλαβε χώρα στην Μπολόνια τον Μάιο του 2019.

Σύνοψη

Λαμβάνοντας υπόψιν τα ευρύματα της πρόσφατης ανασκόπησης του EDMO σχετικά με τις τάσεις της παραπληροφόρησης στην Ευρώπη, προκύπτει πως τα ζητήματα του πολέμου στην Ουκρανία, της πανδημίας, αλλά και της κλιματικής αλλαγής καταλαμβάνουν το 1/3 της συνολικής παραπληροφόρησης που απασχόλησε τον Σεπτέμβριο του 2022 τους fact-checkers από 27 οργανισμούς ελέγχου γεγονότων. Την ίδια στιγμή, δίνεται βαρύτητα στην ενεργειακή κρίση και την σχετιζόμενη με αυτήν παραπληροφόρηση, καθώς αναμένεται να διαδοθεί αρκετά τις προσεχείς εβδομάδες ή τους προσεχείς μήνες. Η μηνιαία έκθεση του EDMO δίνει μια ευρύτερη εικόνα στο φαινόμενο της παραπληροφόρησης μιας και εξετάζει τις τάσεις του σε ένα διευρυμένο χώρο και χρόνο. Διαβάστε ολόκληρη την επισκόπηση, εδώ.